สะพักมหาจักรี ความสำคัญ "ฉลองพระองค์" ในพระฉายาลักษณ์สมเด็จพระพันปีหลวง

เชิญชวนคนไทยน้อมรำลึก และทำความเข้าใจในความหมายอันลึกซึ้งของ "ฉลองพระองค์" ที่ปรากฏบนพระฉายาลักษณ์อันเป็นที่คุ้นตาของ สมเด็จพระพันปีหลวง ที่เผยถึงงานปักผ้าชั้นสูง ความงดงามของชุดผ้าไทย และเกียรติยศแห่ง "มหาจักรีบรมราชวงศ์" ที่ทรงประดับไว้

พระฉายาลักษณ์แห่งความทรงจำ ณ วันที่ 5 ธันวาคม 2535

พระฉายาลักษณ์ที่พวกเราคุ้นเคย และได้เห็นประดิษฐานเบื้องหน้าพระโกศทองใหญ่ ทรงพระบรมศพ ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทนั้น ทรงฉายขึ้นเนื่องในพระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษาของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร วันที่ 5 ธันวาคม พ.ศ.2535 ณ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ ในพระบรมมหาราชวัง ซึ่งเป็นพระฉายาลักษณ์ที่เปี่ยมไปด้วยความสง่างาม และเกียรติยศสูงสุด

ในพระฉายาลักษณ์นี้ สมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงฉลองพระองค์ผ้าลูกไม้ และพระภูษาซิ่นป้าย แต่สิ่งที่ดึงดูดสายตา และมีความสำคัญอย่างยิ่งคือ ผ้าทรงสะพักมหาจักรี ซึ่งเป็นงานฝีมือชั้นสูง

องค์ประกอบฉลองพระองค์: ทรงฉลองพระองค์ด้วยผ้าลูกไม้ และผ้าซิ่นป้าย ทรงสะพักที่ทอดคลุมพระอังสา (บ่า) คือ สะพักมหาจักรี

เทคนิคงานปัก : สะพักผืนนี้ถูกปักประดับอย่างวิจิตรด้วย ตรามหาอุณาโลม และ ดาราจักรี โดยใช้เทคนิคการปักด้วย เส้นไหม ดิ้นโปร่ง เลื่อม และลูกปัด

ที่มาของงานปัก: งานปักเช่นนี้ถือเป็น ประณีตศิลป์ ที่มีมาตั้งแต่สมัยอยุธยา นิยมปักลงบนเครื่องทรงของพระมหากษัตริย์และขุนนางระดับสูง เพื่อเพิ่มความสง่างามและแสดงลำดับชั้นยศ

ตราสัญลักษณ์แห่งเกียรติยศสูงสุด: มหาจักรีบรมราชวงศ์

การปักประดับตรามหาอุณาโลม และดาราจักรีบนสะพักนั้น มีความเชื่อมโยงกับ เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์ อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) ซึ่งเป็นเครื่องราชอิสริยาภรณ์ที่มีเกียรติสูงสุด โดยมีความเป็นมาที่น่าสนใจดังนี้

1. ตรามหาอุณาโลม (The Great Unalome)

ตรามหาอุณาโลม เป็นสัญลักษณ์ที่มีความลึกซึ้งทั้งทางศาสนา และประวัติศาสตร์ราชวงศ์ โดยในแง่ของความหมายทางจิตวิญญาณ จะเห็นว่ามี "ตาที่สามของพระศิวะ" ซึ่งสื่อถึงการเริ่มต้นราชวงศ์ใหม่ด้วยบารมี และพลังอำนาจที่ยิ่งใหญ่ ทั้งนี้ รากศัพท์คำว่า "โอม" มาจากอักษร "โอม" ในศาสนาฮินดู ซึ่งเป็นคำศักดิ์สิทธิ์ที่หมายถึงเทพเจ้าทั้งสามองค์ ได้แก่ พระพรหม พระวิษณุ และพระศิวะ

ถัดมาคือ ความหมายในทางพุทธศาสนา สื่อถึง "ดวงตาแห่งการตรัสรู้" เป็นสัญลักษณ์ของดวงตาที่สาม ซึ่งเห็นโลกแห่งความทุกข์ และนำไปสู่การตรัสรู้ แสดงถึงเส้นทางสู่ความสมดุล และความจริง

ประวัติความเป็นมา: พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้าฯ ให้สร้างตราปทุมอุณาโลม หรือมหาอุณาโลมขึ้นเป็นพระราชลัญจกรประจำรัชกาล ซึ่งถือเป็น ปฐมฤกษ์ในการก่อตั้งราชวงศ์จักรี

2. ดาราจักรี (The Chakri Star)

ดาราจักรีเป็นเครื่องหมายสำคัญที่แสดงถึงความเป็นราชวงศ์จักรีอย่างชัดเจน โดยถือเป็นเป็นเครื่องหมายสำหรับประดับที่หน้าอกเสื้อเบื้องซ้ายของชุดฉลองพระองค์ครุย มีสัญลักษณ์ของ "จักรและตรีศูล" ประกอบด้วยรูป จักร 10 กลีบ ลงยาสีขาว โดยมีรูป ตรีศูลเงิน และรัศมีเปลวสีเงินสลับกันไปรอบกลีบ ซึ่งสัญลักษณ์จักร และตรีศูลนี้คือเครื่องหมายประจำ พระบรมราชจักรีวงศ์

ไม่เพียงเท่านั้น ยังมีสัญลักษณ์ของ "พระมหามงกุฎ" อยู่ตรงกลางดาราเป็น พระมหามงกุฎทองคำเปล่งรัศมี หมายถึง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ปฐมกษัตริย์แห่งราชวงศ์จักรี

ประวัติความเป็นมา : ดาราจักรีถูกออกแบบขึ้นเป็นส่วนหนึ่งของเครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์ โดย เสวกเอก หม่อมเจ้าประวิช ชุมสาย เพื่อพระราชทานแก่พระบรมราชวงศ์ในโอกาสสำคัญ เพื่อแสดงถึงพระเกียรติยศสูงสุด

การประดับตราแสดงพระเกียรติยศ มีครั้งแรกในสมัย ร.5

ในสมัยรัชกาลที่ 5 ได้มีการพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าฝ่ายในแก่พระมเหสี และเจ้าจอม ทำให้มีการ ปักประดับตราสัญลักษณ์ดังกล่าว   บนผ้าทรงสะพักเพื่อแสดงลำดับชั้นยศของผู้สวมใส่เป็นครั้งแรก ซึ่งถือเป็นธรรมเนียมปฏิบัติที่สืบทอดมา จนถึงการทรงฉลองพระองค์ชุดนี้ของสมเด็จพระพันปีหลวง

พระฉายาลักษณ์นี้จึงมิได้เป็นเพียงภาพถ่าย แต่เป็นเสมือนบันทึกประวัติศาสตร์ที่สะท้อนถึงพระเกียรติยศอันสูงส่ง ความงดงามของประณีตศิลป์ไทย และความเชื่อมโยงกับพระมหากษัตริย์แห่งราชวงศ์จักรี ที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงดำรงไว้ด้วยความสง่างามตลอดมา

อ้างอิง: กรมประชาสัมพันธ์, Queen Sirikit Museum of Textiles, มติรัฐ, นิเทศสยามปริทัศน์, Nationbooks, PRThai Government, สัญลักษณ์พราหมณ์ฮินดู

พิสูจน์อักษร....สุรีย์  ศิลาวงษ์