แก้เหงาสูงวัย!'OSener' นวัตกรรมศิลปะจากจุฬาฯ ป้องกันสมองเสื่อม

"ศิลปะ" เป็นสะพานที่พาเราก้าวข้ามความต่างทางภาษาและวัย นอกจากนี้ ศิลปะยังเป็นกระบวนการในการสร้างพลังทางจิตใจ/สร้างพลังบวกทางใจ คลายความเหงาและอาการซึมเศร้า ที่สำคัญอาจมีส่วนชะลอภาวะสมองเสื่อมได้อีกด้วย

รศ.ดร.ขนบพร แสงวณิช สาขาวิชาศิลปศึกษา ภาควิชาศิลปะ ดนตรีและนาฏศิลป์ศึกษา คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เจ้าของผลงาน OSener เล่าว่าการคิดค้นและออกแบบ OSener ชุดกิจกรรมศิลปะเพื่อประสบการณ์สุนทรียะสำหรับผู้ใหญ่และผู้สูงวัย (50+) ไว้ ซึ่งนวัตกรรมจากประเทศไทย เป็นผลงานที่ได้รับรางวัลเหรียญทองจากงานประกวด International Exhibition of Inventions ครั้งที่ 11 และยังได้รับรางวัลพิเศษจาก Indonesian Invention and Innovation Promotion Association (INNOPA) ซึ่งเป็นองค์กรด้านนวัตกรรมของสาธารณรัฐอินโดนีเซียและมีผู้แทนจากองค์กรมามอบรางวัลให้ในเวทีแห่งนี้ด้วย

ข่าวที่เกี่ยวข้อง:

ทุกๆ 7  วินาที ผู้ป่วยอัลไซเมอร์เพิ่มขึ้น 1 ราย สูงวัยเสี่ยงสมองเสื่อม 8.2%

สูงวัยไทย จะไม่เดียวดายตายลำพัง มธ.ชู 'นักบริหารสูงวัย' ช่วยแก้ปัญหา

OSener ชุดกิจกรรมศิลปะเสริมสร้างพลังชีวิต

OSener มาจากคำว่า Observation Sensibility Energy หมายถึง การเสริมสร้างพลังชีวิตใหม่ รศ. ดร. ขนบพร ตั้งใจออกแบบมาเพื่อเสริมสร้างประสบการณ์ทางสุนทรียะให้กับผู้ใหญ่ (50+) และผู้สูงวัยโดยเฉพาะ

“จากประสบการณ์ที่ทำวิจัยและการไปสังเกตผู้สูงวัยที่ศูนย์ฝึกสมองและศูนย์สุขภาพที่ดูแลผู้ใหญ่และผู้สูงวัย เห็นได้ชัดว่าทั้งผู้ใหญ่และผู้สูงวัยต้องการความสุข สนุกสนาน เหมือนคนในวัยอื่น ๆ จึงอยากหาช่องทางให้ผู้ใหญ่และผู้สูงวัยได้สื่อสาร สำรวจ อารมณ์ ความรู้สึกของตัวเองว่าเขาทำอะไรถึงมีความสุข”

สำหรับผู้สูงวัย การกระตุ้นประสาทสัมผัส อารมณ์ ความคิด ตลอดจนความสัมพันธ์กับผู้คนและสิ่งแวดล้อมรอบตัวเป็นสิ่งสำคัญ รศ. ดร. ขนบพร จึงออกแบบ OSener ให้เป็นชุดกิจกรรมที่มีความหลากหลาย ได้แก่

• Draw a Line with My Identity (วาดเส้น…ตัวฉันในแบบที่เป็น)
• Smell & Tell Memory Game (กลิ่นนี้…มีความทรงจำ)
• My Happiness Map (แผนที่…ความสุขของฉัน)

“ทุกคนสามารถสนุกกับกิจกรรมศิลปะทั้ง 3 กิจกรรมได้โดยไม่จำเป็นต้องมีพื้นฐานหรือทักษะทางศิลปะมาก่อน แต่ละกิจกรรมใช้เวลาเล่นไม่นานและไม่ยากเลย”

รศ. ดร. ขนบพร กล่าวเสริมว่าชุดกิจกรรมศิลปะ OSener สามารถทำกิจกรรมโดยลำพังก็ได้ เล่น 2-5 คนก็สนุก ยิ่งถ้ามีผู้นํากิจกรรม เช่น ครูศิลปะ นักจัดกิจกรรม นักกิจกรรมบําบัด ก็จะเพิ่มความสนุกสนานและส่งเสริมการเรียนรู้ร่วมกันได้เป็นอย่างดีด้วย

ฝึก 3  ทักษะสำหรับสูงวัย 50+

ทั้งนี้ รศ. ดร. ขนบพร กล่าวว่าผู้ใช้ชุดกิจกรรมศิลปะ OSener จะได้ฝึกฝนทักษะสำคัญ 3 ด้าน กล่าวคือ

1. การสังเกต (Observation) ฝึกการมองเห็นรายละเอียดรอบตัวอย่างตั้งใจ
2. การรับรู้ (Awareness) สร้างความตระหนักรู้ ทั้งภายในตนเองและรับรู้ถึงสิ่งแวดล้อมรอบตัว
3. การคิดวิเคราะห์และการตัดสินใจ (Cognitive Function) กระตุ้นสมองผ่านกระบวนการสร้างสรรค์ต่าง ๆ  เพื่อเสริมสร้างสุขภาวะของผู้ใหญ่วัย 50+ ทั้งทางร่างกาย อารมณ์ สังคมและปัญญา

Draw a Line with My Identity (วาดเส้น…ตัวฉันในแบบที่เป็น)

กิจกรรม : วาดภาพใบหน้าตัวเองด้วยเส้นเดียวโดยไม่ยกมือ

จุดประสงค์ : ฝึกสติ สร้างความสัมพันธ์ระหว่างการใช้สายตาและมือ ฝึกการสังเกตเกี่ยวกับใบหน้าของตนเองและการเคลื่อนไหวที่สัมพันธ์กันระหว่างตากับมือ

รศ. ดร. ขนบพร อธิบายวิธีทำกิจกรรมว่า การวาดเส้นไม่เน้นเรื่องผลงาน ความถูกต้องหรือความสวยงาม แต่เน้นเรื่องกระบวนการ ผูทำกิจกรรมจะลากเส้นตามที่เห็นใบหน้าของตัวเอง 3 ครั้ง และเลือกผลงานที่ดีที่สุดแล้วมาคุยกันในเรื่องของความรู้สึก เล่าให้ฟังว่าตอนวาดรูปที่เลือกนี้รู้สึกอย่างไร ทำไมถึงชอบชิ้นนี้ ผู้ทำกิจกรรมเล่าในสิ่งที่อยากเล่า ถ้าไม่อยากเล่าก็ไม่บังคับ

“หลายคนเมื่อเล่นเกมนี้บอกว่าได้เห็นตัวเองมากขึ้น เขาไม่เคยสังเกตตัวเองมาก่อนว่ามีไฝ ขี้แมลงวันบนหน้า หรือไม่เคยสังเกตว่าตาสองข้างของตัวเองไม่เท่ากัน บางคนรู้สึกขำเมื่อเห็นใบหน้าตัวเอง เป็นกิจกรรมที่สร้างสร้างความสนุกสนานร่วมกัน”  

Smell & Tell Memory Game (กลิ่นนี้…มีความทรงจำ)

กิจกรรม : ผู้ทำกิจกรรมดมกลิ่นจากเทียนหอม แล้วเขียนหรือวาดในสิ่งที่ระลึกถึงเมื่อได้กลิ่นนี้ เช่น สถานที่ เหตุการณ์สำคัญ ช่วงเวลาที่ทำให้เราอมยิ้ม หัวเราะ หรือภาคภูมิใจ โดยไม่จำเป็นต้องพยายามวาดให้เหมือนจริง อาจใช้สัญลักษณ์แทนสิ่งที่ตนเองคิดถึงได้

จุดประสงค์ : ฝึกเชื่อมโยงประสาทสัมผัส ความรู้สึก กระตุ้นความทรงจำอย่างมีสติ นำเสนอความทรงจำและประสบการณ์เชิงบวกจากกลิ่นดังกล่าว

 รศ. ดร. ขนบพร อธิบายว่ากิจกรรมนี้เป็นการผสมผสานแนวคิดของศิลปะเพื่อประสบการณ์สุนทรียะ  กับแนวคิดของอโรมาเธอราพี (Aromatherapy) หรือ สุคนธบำบัด

“การใช้กลิ่นหอมจากดอกไม้ จะช่วยกระตุ้นประสาทการดมกลิ่นและความทรงจําของสมองส่วนหน้า ในกิจกรรมของ OSener เราใช้เทียนหอม 4 กลิ่นด้วยกัน คือ มะลิ ตะไคร้หอม กล้วยไม้ และดอกบัว เนื่องจากกลิ่นดอกไม้จากวัตถุดิบตามธรรมชาติเหล่านี้พบเจอได้ในชีวิตประจำวัน และมีความเกี่ยวข้องกับความทรงจำ อารมณ์ที่อบอุ่น และผ่อนคลาย ผู้ทำกิจกรรมส่วนใหญ่เล่าว่ากลิ่นบางกลิ่นทำให้นึกถึงดอกไม้ท้องถิ่นในประเทศของตนเอง ซึ่งพวกเขาก็ถ่ายทอดออกมาเป็นภาพวาดที่มีเอกลักษณ์”

My Happiness Map (แผนที่…ความสุขของฉัน)

กิจกรรม : บอร์ดเกมประกอบด้วยแผนที่มีวิธีการเล่นในลักษณะคล้ายเกมบันไดงู ใช้ลูกเต๋าที่มีขนาดใหญ่เพื่อให้ผู้ใหญ่วัย 50+ สามารถหยิบจับได้ง่าย มีตัวเดินเกม การ์ดเกม กระดาษสำหรับวาดภาพ และดินสอสีที่เหมาะสำหรับผู้เล่น กิจกรรมนี้สามารถเล่นได้ตั้งแต่ 1 คนขึ้นไป

จุดประสงค์ : ฝึกการเชื่อมโยงประสาทสัมผัส ความรู้สึก กระตุ้นความ(ทรง)จำและความรู้สึกเชิงบวก

วิธีเล่น : ผู้เล่นทอยลูกเต๋าและเดินเกมไปตามจำนวนเลขที่ได้ เมื่อหยุดที่คำว่า Share,  Write หรือ Draw ก็ให้หยิบการ์ดเกมขึ้นมา แล้ววาดภาพหรือวาดสัญลักษณ์ที่เกี่ยวข้องตามที่การ์ดเกมระบุ

“การ์ดเกมเป็นคำถามกระตุ้นความทรงจำ เช่น บ้านของฉัน ต้นไม้ที่ฉันรัก เพลงโปรดของฉัน ศิลปินที่ชื่นชอบ และอาหารจานโปรด เป็นต้น”

รศ. ดร. ขนบพร อธิบายต่อไปว่า เมื่อใครทำกิจกรรมสำเร็จและสะสม Token ได้ครบก่อน จะได้รับ “ต้นไม้แห่งความสุข” เป็นอันว่าจบเกม

“My Happiness Map เป็นการบูรณาการระหว่าง Emotional Mapping กับเกมกระดาน มีวัตถุประสงค์เพื่อกระตุ้นให้ผู้เล่นสะท้อนความรู้สึกและประสบการณ์ส่วนบุคคลกับผู้อื่น โดยใช้แผนที่เป็นการฉายภาพ (Visual Representation) เชื่อมโยงอารมณ์ผ่านพื้นที่ บอร์ดเกมนี้จึงไม่ได้เน้นที่การแข่งขันหรือสะสมแต้มแต่เน้นในเรื่องของการแบ่งปันประสบการณ์ของตนเองกับผู้อื่น”

รศ. ดร. ขนบพร เล่าถึงบรรยากาศการเล่นเกม My Happiness Map ในงาน IEI 2025 ว่า เกมนี้มีผู้สนใจเล่นจำนวนมาก บางคนหยิบได้การ์ด เช่น อาหารที่คุณชอบคืออะไร เราจะมี QR Code ภาพของอาหารประเภทต่าง ๆ ทั้งอาหารไทยและอาหารฝรั่ง เพื่อให้ผู้เล่นมีไกด์ไลน์ประกอบการระลึกถึงอาหารที่ตนเองชอบและลองวาดรูปหรือสัญลักษณ์เพื่อถ่ายทอดประสบการณ์ที่ตนเองประทับใจแล้วเล่าให้เพื่อนฟัง หลายคนที่มาเล่นก็นึกออกบ้าง นึกไม่ออกบ้าง หลายคนเป็นคนต่างชาติ บางคนพอเห็นภาพก็จะทำให้นึกถึงอาหารที่ตนเองชอบได้ แล้วก็ วาดภาพอาหารที่เขาชอบ และเล่าเรื่องว่าอาหารที่เขาชอบคืออะไร ผู้เล่นที่เข้ามาบูธเรา เขาก็สนุก เราก็สนุก เราได้เรียนรู้จากเขา ได้แลกเปลี่ยนอาหารที่ชอบให้กันและกันฟัง

จากงานวิจัยสู่เกมส่งเสริมสุขภาวะผู้สูงวัย

OSener เป็นชุดกิจกรรมที่ต่อยอดมาจากผลงานวิจัยและนวัตกรรมเพื่อพัฒนาสุขภาวะและคุณภาพชีวิตของคนสูงวัย ที่ รศ. ดร.ขนบพร สนใจมาตลอดตั้งแต่ปี 2558 เมื่อเริ่มทำโครงการวิจัยเรื่อง “การพัฒนากิจกรรมศิลปะเพื่อส่งเสริมความสามารถในการรับมือกับภาวะสมองเสื่อมและคุณภาพชีวิตของผู้สูงอายุโดยบูรณาการศิลปศึกษากับประสาทวิทยา”

“ผู้สูงอายุที่เข้าร่วมกิจกรรมศิลปะ เช่น วาดภาพ ระบายสี ปั้น ประดิษฐ์ ออกแบบแผนผังการเดินทางและกิจกรรมถักเชือกร่วมกัน มีคุณภาพชีวิตดีขึ้นอย่างชัดเจน นอกจากนี้ส่วนใหญ่ยังสะท้อนความคิดว่ารู้สึกชอบและเพลิดเพลินกับกิจกรรมศิลปะมากที่สุด โดยเฉพาะกิจกรรมการถักเชือกร่วมกัน” รศ. ดร.ขนบพร เล่าถึงผลการวิจัยในเวลานั้น  

ต่อมา ในปี 2565 รศ. ดร.ขนบพร ทำโครงการวิจัย “นวัตกรรมชุดฝึกประสบการณ์สุนทรียะเพื่อเตรียมความพร้อมก่อนสูงวัย” และพบว่าผู้เข้าร่วมโครงการรับรู้และเข้าใจคุณค่าของศิลปะที่ช่วยส่งเสริมความสุขและความสงบทางจิตใจได้ดีโดยพบว่า

“ร้อยละ 85 ของผู้เข้าร่วมโครงการได้สะท้อนคิดว่ารู้สึกผ่อนคลาย มีความสุข ความเครียดลดลงภายหลังจากที่ได้ทำกิจกรรมศิลปะ”

รศ. ดร.ขนบพร เผยว่าผลจากการวิจัยดังกล่าวได้นำไปสู่การต่อยอดเป็นชุดกิจกรรม OSener ที่ช่วยให้ผู้ทำกิจกรรมได้สังเกต สะท้อนความรู้สึกและประสบการณ์เกี่ยวกับการรับรู้ความงามของตนเองผ่านการใช้ประสาทสัมผัสทั้งห้าได้อย่างสร้างสรรค์

เตรียมตัวก่อนสูงวัยด้วยศิลปะต้านเศร้า 

ชุดกิจกรรม OSener ออกแบบมาเพื่อผู้ใหญ่อายุ 50 + หรือ “กลุ่มก่อนสูงวัย” (Pre elderly) และผู้สูงอายุ ซึ่ง รศ. ดร.ขนบพร เล่าถึงการกำหนดกลุ่มเป้าหมายดังกล่าวว่า ช่วงวัยนี้ หลายคนจะเริ่มมีความเปลี่ยนแปลงทางสภาพจิตใจ ความทรงจําและสุขภาพ จึงควรสำรวจและฝึกเกี่ยวกับการใช้ประสาทสัมผัสที่ละเอียดและลึกซึ้งในเรื่องที่เกี่ยวข้องกับชีวิตประจำวันเพิ่มมากขึ้น ซึ่งทั้ง 3 กิจกรรมใน OSener นี้จะช่วยเสริมสร้างสุขภาวะทางจิตให้มั่นคง ช่วยปรับอารมณ์ สร้างความเชื่อมโยงทางความทรงจําและประสบการณ์เชิงบวกเกี่ยวกับตนเองที่ผ่านมา กระตุ้นให้เห็นความสําคัญของประสบการณ์เดิม อันจะนําไปสู่การเห็นคุณค่าของตนเอง ซึ่งอาจจะช่วยลดความเสี่ยงด้านความเหงาในอนาคตได้

 นอกจากจะช่วยสร้างความมั่นคงของภาวะทางอารมณ์แล้ว รศ. ดร.ขนบพร ยังหวังให้ชุดกิจกรรมศิลปะ OSener ช่วยลดความเสี่ยงของการเป็นโรคสมองเสื่อมด้วย

“เมื่อสมองเสื่อมแล้วจะรักษายาก เลยคิดกิจกรรมศิลปะที่เน้นการฝึกประสบการณ์สุนทรียะผ่านประสาทสัมผัสเพื่อป้องกันไว้ก่อน เพื่อให้กลุ่มเป้าหมายได้ฝึกสังเกต รับรู้อารมณ์ ความรู้สึกเกี่ยวกับตนเองเชิงบวก แต่จะป้องกันได้มากหรือน้อย ก็ขึ้นกับพื้นฐานการสังเกตและการดูแลสุขภาพของแต่ละบุคคล การนำเกมมาใช้เป็นการสร้างสุขภาวะในชีวิต ณ ปัจจุบัน ให้มีความสุข มีปฏิสัมพันธ์กับผู้คนรอบข้าง ผ่านการฝึกประสาทสัมผัสจึงมีความสำคัญ ซึ่งถ้าได้ฝึกบ่อย ๆ และทำอย่างต่อเนื่อง ก็อาจมีส่วนช่วยลดความเสี่ยงหรืออาจช่วยชะลอการเป็นโรคสมองเสื่อมในระยะยาวได้”

ต่อยอดเสริมสร้างสุนทรียะให้ผู้สูงวัย

ในอนาคต รศ.ดร. ขนบพร มีแผนการที่จะผลิตชุดกิจกรรมศิลปะ OSener พร้อมคู่มือและคลิปแนะนําการใช้ชุดกิจกรรมศิลปะด้วยตนเอง หากได้รับการสนับสนุนจากหน่วยงานที่สนใจ โดยคาดว่าจะเผยแพร่ผ่านระบบออนไลน์และในรูปแบบพรีออเดอร์ (pre-order) ควบคู่ไปกับการจัดเวิร์คชอป (onsite workshop) กิจกรรมศิลปะให้หน่วยงานที่สนใจด้วย

นอกจากชุดกิจกรรมศิลปะ OSener แล้ว รศ.ดร. ขนบพร ยังมีอีกหลายโครงการในใจที่จะต่อยอดการเสริมสร้างประสบการณ์สุนทรียะให้กับผู้ใหญ่ 50+ อาทิ การขยายผลด้านการออกแบบกิจกรรมเพื่อเสริมสร้างประสบการณ์สุนทรียะเน้นประสาทสัมผัสที่หลากหลาย (Multisensory) การร่วมมือกับสถาบันที่เกี่ยวข้องกับการดูแลสุขภาพ ศูนย์ดูแลผู้สูงอายุเฉพาะทาง และบริษัทประกันชีวิต เพื่อพัฒนาโปรแกรมด้านสุขภาวะร่วมกัน การพัฒนาอุปกรณ์การตั้งเวลาแบบไขลานที่ผสมผสานกับการกระจายและเปลี่ยนกลิ่นตามความต้องการเพื่อใช้ในการเล่นเกม My Happiness Map การพัฒนาชุดกิจกรรมในลักษณะของโลกเสมือน VR (Virtual Reality) AR (Augmented Reality) รวมถึงแอปพลิเคชันบนมือถือ เพื่อให้ง่ายต่อการฝึกประสาทสัมผัสผ่านกิจกรรมศิลปะที่สามารถทำได้ทุกที่-ทุกเวลา

รศ. ดร.ขนบพร กล่าวสรุปส่งท้ายว่าชุดกิจกรรม OSener เหมาะกับการนําไปใช้ในศูนย์ดูแลผู้สูงอายุ ชมรมผู้สูงอายุ โรงพยาบาล (แผนกผู้สูงอายุ) บ้านพักคนชรา ศูนย์พัฒนาสมอง ตลอดจนองค์กรศิลปะและฝ่ายพัฒนาบุคลากรของบริษัทเอกชน ที่สนใจสร้างเสริมสุขภาวะ การเข้าสังคม และการเห็นคุณค่าของตัวเองของผู้ใหญ่ก่อนสูงวัย (50+) และผู้สูงอายุ

“ชุดกิจกรรม OSener จะช่วยให้ผู้เล่นสังเกตตัวเอง ฝึกประสาทสัมผัสช่วยสร้างความสัมพันธ์ที่ดีกับครอบครัวและกลุ่มเพื่อน ให้ทั้งผู้ใหญ่วัยก่อนเกษียณและผู้สูงอายุได้มีสุขภาวะและมีคุณภาพชีวิตที่ดี สามารถใช้ชีวิตกับครอบครัวและผู้คนรอบข้างได้อย่างมีความสุขมากขึ้น”

ผู้ที่สนใจชุดกิจกรรม OSener ติดต่อได้ที่ รศ.ดร.ขนบพร แสงวณิช สาขาวิชาศิลปศึกษา ภาควิชาศิลปะ ดนตรีและนาฏศิลป์ศึกษา คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย อีเมล [email protected] โทร 02 218 2290 สาขาวิชาศิลปศึกษา คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย