ห้องเรียนสวน‘พันพรรณ’

ในช่วงท้ายๆ ของกิจกรรมที่สวน ‘พันพรรณ‘  Pun Pun Organic Farm ผมบอกกับคุณ ‘โจน จันได’ว่าได้ยินเขาในนิตยสารทางเลือกเมื่อกว่าสิบปีก่อน จากนั้นก็มักจะฟังความเคลื่อนไหวของเขาผ่านคำบอกเล่าจากเพื่อนๆพี่ๆ ในแวดวงการทำงานอยู่เสมอ

 ‘คนจนผู้ยิ่งใหญ่’ คือคำนิยามที่นิตยสารเล่มนั้นบอกถึงโจน จันได เช่นเดียวกับเรื่องของการทำบ้านดิน,การส่งต่อเมล็ดพันธุ์,การทำเกษตรอินทรีย์,วิถีการพึ่งตนเอง รวมไปถึงวลี "ชีวิตมันเป็นเรื่องง่าย ๆ แต่เราทำให้มันยากเอง” ซึ่งถูกเล่นซ้ำแล้วซ้ำเล่าในโลกอินเทอร์เน็ต

จากที่เคยได้ยิน ได้เห็น ผ่านสื่อ บ่ายวันหนึ่งของเดือนมกราคม ผมได้ร่วมกิจกรรม ‘Tour De Farm สืบจากจานเมนูอินทรีย์นี้มาจากไหน’ ซึ่งพาผู้บริโภคลงพื้นที่ไปเรียนรู้วิถีการผลิตอาหารอินทรีย์ที่ จ.เชียงใหม่ ซึ่งหนึ่งในนั้นคือมาเยือนสวนพันพรรณ สวนเกษตรอินทรีย์เล็ก ๆ แห่งหนึ่งในอำเภอแม่แตง โดยที่เจ้าของบ้านบอกว่า นี่คือที่อยู่อาศัยของชุมชนไม่จำกัดเชื้อชาติ เป็นทั้งศูนย์เก็บเมล็ดพันธุ์พื้นบ้าน และสวนฝึกอบรมการอยู่แบบพึ่งตนเอง

จากบ้านดินสู่เมล็ดพันธุ์

หลายคนรู้จักโจน จันได จากเรื่องการทำบ้านดิน หากแต่เขาบอกว่า หลังจากทำบ้านดินมาสัก 4-5 ปี ก็รู้สึกว่าเพียงพอแล้ว จึงหันมาทำเรื่องการเก็บเมล็ดพันธุ์พืชเป็นหลัก เพราะเมล็ดพันธุ์เป็นส่วนสำคัญในการดำรงอยู่ของทุกชีวิต

“เมล็ดพันธุ์ก็คือส่วนหนึ่งของวงจรชีวิต แต่ว่าเมล็ดพันธุ์มันสูญหายจากโลกทุกวันๆ ซึ่งตรงนี้แหละที่ทำให้ผมรู้สึกว่ามันน่ากลัวที่เราจะสูญเสียอาหารของเราไป การหายไปของพันธุ์ต่างๆ เป็นดัชนีชี้วัดความมั่นคงในชีวิตของคนเรา เพราะอาหารคือความมั่นคง ไม่ใช่เงิน”

“ผมบอกกับตัวเองว่าบั้นปลายของชีวิตจะทำเรื่องเมล็ดพันธุ์เป็นหลัก ก็ได้ที่แปลงนี้เมื่อ 15 ปีที่แล้ว ซื้อที่แปลงนี้ประมาณ 20 ไร่ เป็นเขาหัวโล้นที่ไม่มีต้นไม้สักต้นเลย เป็นดินลูกรังทั้งหมดเลย เราก็เริ่มจากศูนย์ หลังจากนั้นเราก็คิดว่า เราจะอยู่กันแค่คน สองคน ปลูกผักเก็บเมล็ดพันธุ์กินกัน ที่เหลือก็เก็บเมล็ดพันธุ์แล้วก็แจกคน คิดไว้แค่นั้นตอนแรก แต่ปรากฏ ว่าหลังจากมาอยู่ที่นี่ก็จะมีคนมาเยี่ยมบ่อยขึ้น มาถามเรื่องบ้านดิน เรื่องนั่น เรื่องนี่บ่อยขึ้น ปรากฏว่าคนจำนวนมากมาแล้วไม่อยากกลับไปก็เลยอยู่มาเรื่อยๆ ก็เลยกลายเป็นชุมชนโดยไม่ได้ตั้งใจ กลายเป็นชุมชนขึ้นมา”

หากมีโอกาสได้มาเยี่ยมเยียนคุณก็จะเห็นว่าทุกวันนี้สวนแห่งนี้มีผู้มาแวะเวียนทั้งไทยและต่างชาติไม่ขาดสาย มีทั้งห้องประชุม ที่พัก ห้องน้ำ รับรองคนได้ประมาณ40คน อย่างไรก็ดีที่นี้จะใช้ชีวิตอย่างง่ายๆ ไม่หรูหราและไม่สะดวกสบายมากนัก แต่มั่นใจได้ว่าผู้เข้ามาศึกษาจะได้แรงบันดาลใจในเรื่องการสร้างความมั่นคงทางอาหารด้วยการเป็นศูนย์เก็บเมล็ดพันธุ์พื้นบ้าน ทำการเกษตรแบบปลอดสารพิษ และเก็บเมล็ดพันธุ์แท้ไว้แจกจ่ายให้กับคนทั่วไปที่ต้องการนำไปปลูกต่อกันฟรีๆ

ชุมชนพันพรรณ 

อย่างที่บอกว่าพันพรรณเป็นชุมชนโดยไม่ได้ตั้งใจ โจน จันได บอกว่า ตอนแรกตั้งใจจะอยู่กันแค่ 2-3 คน แต่พออยู่มามีคนเข้ามาเป็นสมาชิกถาวรเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ20 คน เป็นเหมือนครอบครัวเดียวกัน 20 คน รวมกับอาสาสมัคร 30 คน มีครัวที่เดียว ไม่มีใครทำอาหารที่บ้าน นั่นเพราะพวกเขากินด้วยกัน ทำด้วยกัน ใช้สิ่งของทุกอย่างร่วมกันหมด

“แต่ละคนที่มาอยู่ที่นี่ล้วนเป็นคนที่เคยอยู่ในเมืองมาก่อนทั้งนั้น เราก็มาคุยกันว่าแต่ละคนอยากมาเรียนรู้อะไร เพื่อที่จะได้รู้ว่าเราจะสร้างทางเลือกใหม่ให้กับชีวิตได้อย่างไร ชีวิตที่เรารู้สึกสบาย ง่าย และไม่เครียด ด้วยแนวคิดนี้เลยกลายเป็นที่มาของศูนย์การเรียนรู้เพื่อการอยู่แบบง่ายๆ ซึ่งคำว่าศูนย์การเรียนรู้ไม่ได้หมายความว่าให้ใครเข้ามาเรียนรู้หรอกนะ แต่หมายถึงให้พวกเรากันเองเรียนรู้ที่จะอยู่ด้วยกันได้ ที่นี่เราอยู่กันแบบไม่มีใครเป็นเจ้าของอะไร เพื่อทำลายความเป็นเจ้าของลง”

ที่บอกว่าไม่มีใครเป็นเจ้าของอะไร เพราะที่นี่ไม่มีใครถืออะไรเป็นทรัพย์สินส่วนตัว ทุกอย่างเป็นของส่วนกลาง และเรียนรู้ที่จะอยู่ร่วมกันให้ได้โดยที่ไม่มีกฎระเบียบ ไม่มีผู้นำ ไม่มีหัวหน้า และโจน จันได ย้ำว่า แม้เขาจะเป็นคนบุกเบิกที่ดินผืนนี้ แต่ตัวเขาเองก็ไม่ได้นับว่าตัวเองมีสิทธิมากกว่าเพื่อนร่วมชุมชนคนอื่นๆ ทรัพย์สินทั้งหมดเป็นของส่วนกลาง ทำงานร่วมกัน บริโภคใช้สอยร่วมกัน มีครัวที่เดียวกัน กินข้าวร่วมกันทุกมื้อ

“เราก็พบว่า 15 ปีที่ผ่านมา ไม่มีผู้นำ ไม่มีกฎระเบียบ แล้วไม่มีทรัพย์สินส่วนตัว ปรากฏว่าเราไม่มีปัญหาเลย รู้สึกว่ามันง่ายมาก เบามาก และสบายมาก และทุกคนรู้สึกว่าตัวเองคือผู้นำ เวลาทำนั่นทำนี่เขาตัดสินใจเองได้ จัดการเองได้ ดังนั้นทุกคนจะมีอิสระมาก อยากไปไหนก็ไป อยากไปบ้านสักวัน อยากไปเที่ยวญี่ปุ่นเป็นเดือนไป ไม่ต้องลาใคร เพราะไม่มีใครให้ลา เพราะไม่มีผู้นำ การที่ไม่มีกฎระเบียบมันทำให้เราเข้าใจคำว่า การบริหาร โดยไม่ต้องจัดการ ซึ่งเราเห็นว่ามันจัดการตัวมันเองได้อย่างง่าย ที่นี่เราไม่เคยคุยกันว่าห้ามกินเหล้า ห้ามสูบบุหรี่ แทนที่เราจะคุยกันเรื่องนี้ เราส่งเสริมให้คนปลูกยาสูบ สอนการทำไวน์ สาโท การกลั่นเหล้า แต่ที่นี่ไม่มีคนติดเหล้า พอกิน 2-3 ทุ่ม คนจะรู้สึกว่ามันดึกแล้ว เขาก็จะหยุดก็ไปนอนเอง”

 เมื่อมีอิสรภาพ ความเป็นตัวของตัวเองมันทำให้คนพัฒนาตัวเองได้เร็วมาก หลังจากนั้นเราก็ได้เรียนรู้เรื่องของการทำการเกษตร การพึ่งตนเองว่าเราอยู่ได้อย่างไร ถ้าเราไม่มีเงิน แต่ละคนก็จะเรียนรู้เทคนิคต่างๆ เรียนรู้การปลูกผัก การทำอาหาร การเก็บเมล็ดพันธุ์

งานหลักของพันพรรณ

งานหลักของเราที่นี่คือการเก็บเมล็ดพันธุ์และการเป็นศูนย์เรียนรู้โดยที่ไม่จำเป็นต้องขอแหล่งทุนจากที่ไหน

หากได้เข้ามาศึกษา ที่นี่จะเน้นวิธีการเก็บเมล็ดพันธุ์พืชซึ่งแบ่งเป็น 3 กลุ่ม ได้แก่ 1. กลุ่มเมล็ดแห้งคือ ผักกาด ผักคะน้า ผักชี ผักบุ้ง ถั่วฝักยาว ข้าวโพด โดยกลุ่มนี้เมล็ดจะเป็นฝักแล้วก็แห้ง เก็บมาแล้วแยกออกได้เลย แต่ปัญหาของเมล็ดแห้งคือมอดเยอะ ดังนั้นเมล็ดแห้งก็คือเอาฝักที่แห้งแล้วมาแยกเปลืกออกจากเมล็ด แล้วเก็บได้เลย

2. กลุ่มเมล็ดเปียก อาทิ พริก มะเขือ ฟักทอง แตงโม พวกนี้จะมีความชื้นอยูในนั้น มันไม่แห้งเหมือนผักชี ผักกาด ผักคะน้า เวลาจะเก็บก็คือผ่าออกมา แล้วก็ขูดเอาเมล็ดมาล้างน้ำ เอาใส่มุ้ง หรือผ้าห่างๆ แล้วก็ขยี้ในน้ำ เพื่อเอาเมือก เอาเนื้อเยื่ออะไรออกให้หมด แล้วก็เอาไปตากในที่แห้ง 4-5 วัน พอแห้งแล้วให้รีบเก็บ และ 3.กลุ่มเมล็ดที่มีเมือกคือ มะเขือเทศ มะละกอ เสาวรส ต้องเอามาแช่น้ำก่อน

ทักษะ การสอนทั้งหมดคือการแนะนำ การสอนจากประสบการณ์และการให้ลองทำ ที่สวนพันพรรณแห่งนี้เปิดโอกาสให้คนข้างนอกเข้ามาศึกษาได้ตลอดเวลาด้วยความเต็มใจ

“จริงๆ แล้วพวกเราก็ไม่ใช่ครู ไม่ใช่อาจารย์ เราก็แค่เป็นผู้แชร์ประสบการณ์ของเรา เราก็แลกเปลี่ยนเรียนรู้ มันจึงเป็นการเรียนรู้ร่วมกันตามวิถีที่เราเป็นอยู่ และถ้ามีคนที่ทำได้ สร้างอาหารและพึ่งพาตัวเองได้ มีชีวิตที่ง่ายและมีความสุขมันเป็นเรื่องที่คุ้มค่ามาก”

นั่นก็เพียงพอแล้วสำหรับห้องเรียนแห่งนี้