รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

‘บายศรีทูลพระขวัญ’ พิธีที่ปฏิบัติสืบทอดกันมาแต่โบราณ นับวันจะหาดูได้ยาก ทั้งยังสะท้อนความสัมพันธ์อันดีระหว่างพระมหากษัตริย์และเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

พระราชกรณียกิจของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินี ในการเสด็จพระราชดำเนินไปยังจังหวัดเชียงใหม่ เนื่องในโอกาสพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงเจริญพระชนมายุครบ 6 รอบ 72 พรรษา 28 กรกฎาคม 2567 นั้น มูลนิธินวราชดำริอนุรักษ์ฝ่ายเหนือและจังหวัดเชียงใหม่ พร้อมใจกันจัดพิธีบายศรีทูลพระขวัญ ณ บริเวณลานพระบรมราชานุสาวรีย์สามกษัตริย์ จังหวัดเชียงใหม่ เพื่อแสดงความจงรักภักดีของเจ้านายฝ่ายเหนือที่มีต่อพระมหากษัตริย์และพระบรมวงศานุวงศ์ ที่เสด็จเยือนเชียงใหม่ ทั้งยังเป็นสิริมงคลทั้งของตนเองและผู้รับบายศรี   

‘บายศรีทูลพระขวัญ’ พิธีโบราณที่หาดูได้ยาก
พิธีบายศรีทูลพระขวัญ เป็นพิธีสำคัญของเจ้าฝ่ายเหนือและประชาชน ที่มีการปฏิบัติสืบทอดกันมาช้านาน จะจัดขึ้นเป็นการเฉพาะสำหรับพระมหากษัตริย์ พระราชินี พระบรมวงศานุวงศ์ และพระราชอาคันตุกะที่เสด็จเยือนจังหวัดเชียงใหม่หรือหัวเมืองเหนือ 

การจัดพิธีบายศรีทูลพระขวัญจากหลักฐานที่ปรากฏพอทราบได้ว่าจัดขึ้นเป็นครั้งแรกเพื่อถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถ เมื่อครั้งเสด็จพระราชดำเนินกลับจากประพาสยุโรปครั้งแรกในปีพ.ศ. 2440 ซึ่งเจ้านายฝ่ายเหนือจัดถวาย เมื่อวันที่ 24 ธันวาคม ร.ศ.116 ณ พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง

ต่อมาพลตรีเจ้าราชบุตร(เจ้าวงษ์ตะวัน ณ เชียงใหม่) และคุณหญิงหม่อมศรีนวล (นันทขว้าง) ณ เชียงใหม่ รื้อฟื้นพิธีบายศรีทูลพระขวัญขึ้นมาอีกครั้งหนึ่ง หลังจากที่ห่างหายไปนานพอสมควร แด่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ 7 คราวเสด็จพระราชดำเนินเลียบมณฑลพายัพและเสด็จถึงจังหวัดเชียงใหม่ 

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

เหล่าเจ้านายฝ่ายเหนือจึงจัดพิธีบายศรีทูลพระขวัญถวายเมื่อวันที่ 23 มกราคม 2469 ณ พลับพลาทองหน้าศาลารัฐบาลมณฑลพายัพ โดยมีการแต่งริ้วขบวนบายศรี เครื่องต้น เครื่องราชสักการะและการฟ้อนถวายของเจ้านายฝ่ายเหนืออย่างงดงาม  

เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ 7 เสด็จพระราชดำเนินเยือนมณฑลพายัพ โดยทางรถไฟในปีพ.ศ.2469  โดยกำหนดวันที่ 23 มกราคม 2469 เป็นวันพิธีบายศรีทูลพระขวัญ ในการนี้ พระราชชายาเจ้าดารารัศมีเสด็จพระราชดำเนินทรงร่วมในพิธีบายศรีทูลพระขวัญ ด้วยทรงเป็นกำลังสำคัญในการจัดพิธีดังกล่าวอย่างสมพระเกียรติ  

พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำรัสแก่ผู้ที่มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท สะท้อนความผูกพันระหว่างพระมหากษัตริย์กับเจ้านายฝ่ายเหนือที่มีมายาวนาน ความตอนหนึ่งว่า 

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

“ตั้งแต่เราเข้ามาในเขตมณฑล ก็เกิดชื่นชมโสมนัสด้วยได้เห็นภูมิลำเนาตั้งแต่เมืองแพร่ เมืองนครลำปาง เมืองเชียงราย ตลอดจนเมืองเชียงแสน ซึ่งเราได้ไปจนถึงสุดแดนพระราชอาณาเขต แล้วผ่านเมืองลำพูน มาถึงเมืองเชียงใหม่นี้ ล้วนเป็นที่อุดมด้วยไร่นาป่าไม้อันมีค่า ผู้คนพลเมืองที่ได้มาพบปะ ก็ล้วนมีสัมมาคารวะ ต้อนรับเราด้วยความนิยมยินดีเห็นประจักษ์แก่ตา 

มาจนได้เห็นการจัดรับรอง ณ เมืองเชียงใหม่นี้ เป็นการใหญ่โตครึกครื้น สมกับเมืองอันเป็นโบราณราชธานี และเป็นที่บังคับการมณฑลในปัจจุบัน ก็ยิ่งเพิ่มพูนความโสมนัสทั้งตัวเราและสมเด็จพระราชินี ด้วยความจงรักภักดีไมตรีจิตของท่านทั้งหลาย ทั้งเจ้านายชายหญิง ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อย ตลอดจนสมณคณาจารย์ คฤหบดี พ่อค้าประชาชนทุกชาติทุกภาษา ขอจงได้รับความขอบใจของเราทั้งสองอย่างยิ่งให้ทั่วกัน” 

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

อีกทั้งในการนี้ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานพระแสงราชศัสตราชั้นสูงไว้เป็นเกียรติยศแก่เมืองเชียงใหม่ พระแสงราชศัสตรานี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำริสร้างขึ้นเพื่อพระราชทานแก่หัวเมืองสำคัญ เมื่อเสด็จพระราชดำเนินไปถึงให้รักษาไว้สำหรับทำน้ำพระพิพัฒน์สัตยา และเป็นที่สักการะต่างพระองค์พระเจ้าแผ่นดิน

รัชสมัยในหลวงรัชกาลที่ 9 
ครั้นรัชสมัยในหลวงรัชกาลที่ 9 ในวาระสมโภชเชียงใหม่ครบ 700 ปี และเฉลิมฉลองในวโรกาสพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงครองสิริราชสมบัติครบ 50 ปี  

พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร พร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เสด็จพระราชดำเนินเยี่ยมเยียนราษฎร ณ จังหวัดเชียงใหม่ ในโอกาสมงคลนี้ เจ้านายฝ่ายเหนือ จึงจัดพิธีบายศรีทูลพระขวัญอีกครั้ง โดยมีรูปแบบคล้ายกับครั้งที่ถวายการรับเสด็จ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ 7 

นับเป็นอีกครั้งหนึ่งที่มีการจัดพิธีบายศรีทูลพระขวัญ หลังจากที่ว่างเว้นมานานหลายสิบปี ต่อจากนั้นในวโรกาสที่พระบรมวงศานุวงศ์รวมทั้งพระราชอาคันตุกะ เสด็จเยือนเชียงใหม่ครั้งใด ก็มีการจัดพิธีบายศรีทูลพระขวัญสืบมา  

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รัชสมัยรัชกาลปัจจุบัน

เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ขณะดำรงพระราชอิสริยยศ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จประพาสเยี่ยมราษฎรภาคเหนือ ภายหลังกลับจากต่างประเทศ เมื่อวันที่ 24 มกราคม พ.ศ. 2519 ทรงร่วมพิธีบายศรีทูลพระขวัญ รวมทั้งครั้งล่าสุด ในวโรกาสมหามงคล ทรงเจริญพระชนมายุ ครบ 6 รอบ 72 พรรษา มูลนิธินวราชดำริอนุรักษ์ฝ่ายเหนือและจังหวัดเชียงใหม่ จัดพิธีบายศรีทูลพระขวัญแด่พระองค์ท่านอีกครั้ง ในการนี้สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินี โดยเสด็จด้วย เมื่อวันที่ 26 มกราคม 2568 ณ บริเวณลานพระบรมราชานุสาวรีย์สามกษัตริย์ จังหวัดเชียงใหม่ นำความปลื้มปีติแก่พสกนิกรทั่วหล้า    

เครื่องราชสักการะพิธีบายศรีทูลพระขวัญ

ในการประกอบพิธีบายศรีทูลพระขวัญ ยังมีข้อกำหนดเกี่ยวกับการใช้บายศรีจัดลำดับตามพระอิสริยยศของเจ้านายต่างๆ กล่าวคือ บายศรีหลวงหรือบายศรีใหญ่ ใช้สำหรับพระมหากษัตริย์ พระบรมราชินีนาถ ทำเป็น 9 ชั้น สำหรับพระมหาอุปราช เช่น สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี นิยมทำ 7 ชั้น เจ้านายในพระราชวงศ์นิยมทำ 5 ชั้น ขุนนางและประชาชนนิยมทำ 3 ชั้น อีกทั้งยังมีบายศรีนมแมว ล้วนทำจากใบตองตานี ตกแต่งด้วยดอกไม้สดอย่างประณีตพิถีพิถัน  

นอกจากนี้ ยังมีเครื่องประกอบพิธีบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่นับถือ และมีเครื่องประกอบพิธีกรรม เช่น ธูปเทียน ดอกไม้ สายสิญจน์ เครื่องสังเวยอื่นๆ ได้แก่ เนื้อสัตว์ อาหารคาวหวาน ผลไม้ เพื่อแสดงความเคารพนอบน้อมสิ่งศักดิ์สิทธิ์และเพื่อการบูชาขวัญของตน

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

ตระการตาขบวนฟ้อนตามแบบคุ้มหลวงพระราชชายาเจ้าดารารัศมี 
ความงดงามอีกประการหนึ่งของพิธีบายศรีทูลพระขวัญ คือ ขบวนฟ้อนเจ้านายฝ่ายเหนือทั้งชายและหญิง ล้วนแต่งกายตามประเพณี ต่างฟ้อนไปตามจังหวะที่เกิดจากเครื่องดนตรีประเภทวงตึ่งโนง   

ทั้งนี้ การฟ้อนโดยเฉพาะเจ้านายฝ่ายเหนือที่เป็นหญิง จะใช้ฟ้อนเล็บหรือฟ้อนพื้นเมืองที่มีท่วงท่าสวยงาม กระทั่งหลังปีพ.ศ.2457 พระราชชายาเจ้าดารารัศมี ทรงจัดให้มีการฟ้อนประจำคุ้มหลวงของพระองค์ โดยปรับปรุงให้มีรูปแบบท่าฟ้อนที่เป็นมาตรฐาน ซึ่งช่างฟ้อนในคุ้มหลวงพระราชชายารัศมี โดยมากเป็นลูกหลานเจ้านายฝ่ายเหนือในตระกูล ณ เชียงใหม่ ณ ลำปาง ณ ลำพูน เข้ามาถวายตัวอยู่ในคุ้มหลวงของพระองค์และฝึกการฟ้อนรำจนเกิดความเชี่ยวชาญ ทั้งยังได้รับการกล่าวขานว่า เป็นรูปการฟ้อนเล็บที่ดี 

ต่อมาในปี 2469 ประชาชนได้เห็นการการฟ้อนเล็บอันอ่อนช้อน ทำให้ศิลปะการฟ้อนเล็บตามแบบวังของพระราชชายาเจ้าดารารัศมีและคุ้มหลวง ได้รับการสืบทอดตราบถึงปัจจุบัน 

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ
จารึกคำทูลพระขวัญ 
ทุกครั้งที่มีการประกอบพิธีบายศรีทูลพระขวัญ มีการประพันธ์ถ้อยคำทูลพระขวัญ ประเภทโคลงสาม โคลงสี่สุภาพ ร่าย ที่มีฉันทลักษณ์ร้อยเรียงถ้อยคำที่มีความหมายถึงความเป็นสิริมงคล 

จารึกเป็นอักษรธรรมล้านนาและอักษรไทยลงบนกระดาษสา บางคราวก็ใช้กระดาษการ์ดสี พับเป็นรูปเล่มแบบสมุดไท ซึ่งปัจจุบัน คำทูลพระขวัญบางส่วน ได้รับการเก็บรักษาไว้ในสำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงใหม่ จังหวัดเชียงใหม่ นับเป็นเอกสารประวัติศาสตร์อันทรงคุณค่า เปรียบเสมือนเครื่องหมายถวายพระเกียรติ แสดงออกซึ่งความจงรักภักดีที่เจ้านายฝ่ายเหนือและพสกสนิกรเสมอมา 

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

 

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

รู้จักพิธีบายศรีทูลพระขวัญ เชื่อมความสัมพันธ์ราชสำนักสยามกับเจ้านายฝ่ายเหนือ

ข้อมูลเรียบเรียงจาก สูจิบัตรพิธีบวงสรวง เทพยดาบูรพกษัตริย์ล้านนาและเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ และพิธีบายศรีทูลพระขวัญ งานสมโภชเชียงใหม่ 700 ปี หนังสือบายศรีทูลพระขวัญ โดยมูลนิธินวราชดำริอนุรักษ์ฝ่ายเหนือและจังหวัดเชียงใหม่ 5 ธันวาคม 2550 

ภาพจาก สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงใหม่