วิศวกรสังคมกับกฎหมาย | ธรรมรักษ์ จิตตะเสโน  

ในช่วงปลายศตวรรษที่ 19  โลกตะวันตกเกิดความเปลี่ยนแปลงทางสังคมครั้งใหญ่ โดยมีปัจจัยสำคัญมาจากการปฏิวัติอุตสาหกรรม  ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเชิงโครงสร้างของสังคมตะวันตกอย่างรวดเร็วและรุนแรง

ผู้คนจำนวนมากเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตจากเดิม มาสู่การประกอบอาชีพที่เกี่ยวข้องกับงานด้านอุตสาหกรรม และย้ายถิ่นฐานมาใช้ชีวิตในเขตเมืองเพิ่มมากขึ้นอย่างรวดเร็ว

การขยายตัวของกิจกรรมด้านอุตสาหกรรม และการขยายตัวอย่างรวดเร็วของเมืองหรือแหล่งชุมชน เกิดการเปลี่ยนแปลงรูปแบบการใช้ชีวิต อาหารการกิน เครื่องมือเครื่องใช้ ที่อยู่อาศัย การดำเนินชีวิตการใช้เวลาพักผ่อน ที่มาของรายได้

และการใช้จ่ายในชีวิตประจำวัน การเลี้ยงดูบุตร การเข้าถึงการศึกษา เป็นต้น ได้เปลี่ยนแปลงไปอย่างมากจนเกิดการเปลี่ยนแปลงทางสังคมในระดับการเปลี่ยนเชิงโครงสร้าง

ในทางสังคมวิทยานั้นเป็นที่ยอมรับกันเป็นการทั่วไปว่า สังคมมีความเป็นพลวัตคือ เกิดความเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา  ความเปลี่ยนแปลงเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้สังคมมีพัฒนาการก้าวหน้า     มีความเข้มแข็งและมั่นคงมากขึ้น  

แต่อย่างไรก็ดีบางกรณีการเปลี่ยนแปลง ก็เป็นเหตุให้เกิดปัญหาหรือความเสื่อมถอยของสังคมได้เช่นเดียวกัน  ทำให้สังคมบิดเบี้ยวขาดสมดุลไม่มั่นคง หากปล่อยปละละเลยไม่แก้ไขย่อมเป็นผลให้เกิดปัญหาสังคม อาจบานปลายถึงการล่มสลายของสังคม

การเปลี่ยนแปลงทางสังคม ที่แม้ทำให้โครงสร้างสังคมบิดเบี้ยวขาดสมดุล ก็อาจมีคนบางกลุ่มหรือบางคนใช้เป็นโอกาสหรือช่องทางแสวงหาผลประโยชน์ได้เสมอ

ดังนั้นการเฝ้าระวังและดำเนินการเพื่อแก้ไขปัญหาสังคม จึงเป็นเรื่องที่จำเป็นที่จะต้องดำเนินการอย่างสม่ำเสมอ และต้องทำด้วยความระมัดระวัง   เพราะการแก้ไขปัญหาโดยวิธีการที่ไม่ถูกต้องไม่เหมาะสมอาจยิ่งทำให้เกิดปัญหาสังคมซ้ำซ้อนขึ้นได้

รอสโค่ พาวนด์ (Roscoe Pound,1870-1964) นักวิชาการทางกฎหมาย และนักวิชาการทางการศึกษาสัญชาติอเมริกันผู้มีชื่อเสียง  อดีตคณบดีโรงเรียนกฎหมายฮาร์วารด์  บุคคลที่ได้รับการกล่าวถึงว่าเป็นนักวิชาการท่านหนึ่งที่อยู่ในกลุ่มของผู้ที่มีผลงานทางวิชาการซึ่งมีผู้อ้างถึงมากที่สุด

ได้นำเสนอทฤษฎีวิศวกรรมสังคม (Social Engineering Theory) ซึ่งมีสาระสำคัญส่วนหนึ่งชี้ให้เห็นว่าสังคมจำเป็นต้องมีผู้เฝ้าระวังดูแล และแก้ไขปัญหาความบิดเบี้ยวของโครงสร้างสังคมอย่างสม่ำเสมอ

กลุ่มคนที่คอยเฝ้าดู และศึกษาการเปลี่ยนแปลงตลอดจนมีส่วนร่วมแก้ไขปัญหาสังคมได้รับการเรียกขานว่า “วิศวกรสังคม” (Social Engineer)

คนกลุ่มนี้คือผู้ที่ใส่ใจ สนใจ คิดและวิเคราะห์เกี่ยวกับเรื่องราวและความเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ ในสังคม และมีส่วนร่วมแก้ไขปัญหาสังคมอย่างเป็นระบบโดยมุ่งประโยชน์ของสังคมส่วนรวมเป็นสำคัญ

เครื่องมือสำคัญประการหนึ่งที่มีส่วนในการแก้ไขปัญหาสังคมในเชิงโครงสร้างคือกฎหมาย  แต่การมีกฎหมายยังไม่เพียงพอที่จะขับเคลื่อนให้เกิดการแก้ไขปัญหาสังคมได้ เพราะกฎหมายจะมีประสิทธิภาพก็ต่อเมื่อมีการนำไปใช้หรือมีการบังคับใช้กฎหมายโดยบุคลากรทางกฎหมาย  

     จากทฤษฎีวิศวกรรมสังคมข้างต้น ประกอบกับแนวคิดที่ว่ากฎหมายเป็นเครื่องมือสำคัญประการหนึ่งในการแก้ไขปัญหาสังคม และนักกฎหมายมีส่วนสำคัญในการนำกฎหมายที่มีอยู่ไปใช้บังคับ จึงเป็นที่มาของแนวความคิดว่านักกฎหมายต้องมีความรับผิดชอบต่อสังคมหรือ “นักกฎหมายเป็นวิศวกรสังคม”  

โดยมุ่งไปที่การปฏิบัติภารกิจ หรือการประกอบวิชาชีพของนักกฎหมายนั้นว่า จะต้องดำเนินการโดยคำนึงถึงวัตถุประสงค์ของกฎหมาย แล้วใช้กลไกทางกฎหมายเพื่อให้เป็นไปตามวัตถุประสงค์ของกฎหมาย โดยคำนึงถึงประโยชน์ส่วนรวมของสังคมด้วย

กฎหมายปัจจุบันเป็นกฎเกณฑ์ที่ออกบังคับใช้โดยอำนาจรัฐ แม้ว่าแรกเริ่มเดิมทีกฎหมายจะมีที่มาจากศีลธรรม จารีตประเพณี และเหตุผลปรุงแต่งทางกฎหมายอยู่มาก แต่เมื่อกระบวนการบัญญัติกฎหมายได้พัฒนามาเป็นการบัญญัติกฎหมายโดยอำนาจนิติบัญญัติ การบัญญัติ หรือแก้ไขเพิ่มเติมกฎหมายย่อมทำไปเพื่อวัตถุประสงค์บางประการ  

ในบริบทที่กฎหมายเป็นกฎเกณฑ์การจัดสรรผลประโยชน์ในสังคม  หากกฎหมายที่ได้รับการบัญญัติขึ้นเพื่อตอบสนองวัตถุประสงค์ของสังคมโดยส่วนรวมอย่างสมดุล ย่อมมีส่วนในการสร้างความมั่นคงแก่โครงสร้างสังคม

แต่หากกฎหมายบัญญัติขึ้น เพื่อตอบสนองผลประโยชน์ตามวัตถุประสงค์ของคนบางคนบางกลุ่ม ก็ย่อมเป็นการลดทอนประโยชน์โดยรวมของสังคมแล้วไปเพิ่มประโยชน์แก่บางคนบางกลุ่มได้เช่นเดียวกัน  

การจัดสรรผลประโยชน์ของสังคมอย่างไม่สมดุลย่อมอาจส่งผลให้เกิดการบิดเบี้ยวของโครงสร้างสังคม  เช่นปัญหาการกระจายรายได้ที่ไม่เหมาะสมซึ่งเป็นปัญหาสังคมไทยมายาวนาน  เป็นต้น

 ทฤษฎีวิศวกรรมสังคม (Social Engineering Theory)  ไม่ได้ถูกอ้างถึงเฉพาะในแวดวงวิชาการกฎหมายเท่านั้น แต่แพร่หลายไปอย่างหลากหลายเกิดการตีความ การให้ความหมายไปตามมุมมองและทัศนคติที่แตกต่างกัน  

วิศวกรสังคมไม่ได้จำกัดอยู่เพียงเฉพาะนักกฎหมายเท่านั้น  แต่โดยความจริงแล้วย่อมรวมไปถึงในวิชาชีพอื่น ๆ  และบุคคลโดยทั่ว ๆ ไป  ที่มีความสนใจ ใส่ใจ ติดตามวิเคราะห์และร่วมคิดร่วมดำเนินการเพื่อค้ำจุนโครงสร้างของสังคมทุก ๆ คนด้วย

เมื่อกฎหมายเป็นเครื่องมือสำคัญประการหนึ่งในการแก้ไขปัญหาสังคม และการบัญญัติกฎหมายเป็นอำนาจหน้าที่ของรัฐสภาโดยมีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่ประชาชนเลือกตั้ง เพื่อให้เป็นตัวแทนของเราเข้าไปทำหน้าที่นิติบัญญัติหรือออกกฎหมายแทนเราทั้งหลาย

 ดังนั้น หากเราเชื่อว่ากฎหมายเป็นเครื่องมือสำคัญอย่างหนึ่ง ในการแก้ไขปัญหาความบิดเบี้ยวของโครงสร้างสังคม ขอเรียกร้องให้ทุกท่านที่มีสิทธิลงคะแนนเสียงเลือกตั้ง ร่วมเป็นวิศวกรสังคมไทยในการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ซึ่งคาดว่าจะมีขึ้นในเวลาไม่นานจากนี้

โดยเราทั้งหลายจะเลือกตัวแทนของเราด้วยความพินิจพิเคราะห์ เอาผลประโยชน์โดยรวมของสังคมเป็นที่ตั้ง เพื่อจะได้มีกฎหมายที่ดีเป็นกฎเกณฑ์นำพาสังคมไทยให้พัฒนาอย่างยั่งยืนตลอดไป.