สังข์หยดพัทลุง...ข้าวจีไอพันธุ์แรกของไทย

ไม่ต้องแปลกที่ข้าวไทยไม่ติดอันดับท็อปในตลาดโลก ปี 2565 หอมมะลิที่เคยสร้างชื่อ ถูกข้าวหอมมะลิผกาลำดวน จากกัมพูชา ชิงแชมป์ไปซะแล้ว

สาเหตุส่วนหนึ่งมาจาก หลายสิบปีที่ผ่านมา หน่วยงานรัฐสนับสนุนให้เกษตรกรปลูกข้าวไม่กี่สายพันธุ์ ทำให้ข้าวพันธุ์พื้นเมืองที่มีอยู่จำนวนมากหายไป ทั้งๆ ที่ประเทศไทยมีข้าวสายพันธุ์ดีๆ ไม่น้อยหน้าต่างชาติ

ยกตัวอย่างข้าวสังข์หยดเมืองพัทลุง ได้ขึ้นทะเบียนสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ ของกรมทรัพย์สินทางปัญญา กระทรวงพาณิชย์ เป็นพันธุ์แรกของประเทศไทย เมื่อปี 2549 จึงได้มาตรฐานเป็นที่ยอมรับอย่างเป็นทางการ

การใช้สิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ สร้างมูลค่าเพิ่มให้สินค้าและผลิตภัณฑ์ที่โดดเด่นในถิ่นฐานนั้นๆ มีลักษณะต่างจากสินค้าประเภทเดียวกันที่ผลิตจากแหล่งอื่น เป็นอีกเรื่องที่ต้องสนับสนุน และไม่ต้องดูอื่นไกล เวลานึกถึงไข่เค็มอร่อยๆ ต้อง อ.ไชยา จ.สุราษฎร์ธานี ถ้าเป็นข้าว หอมมะลิต้องนึกถึงทุ่งกุลาร้องไห้ ฯลฯ

ส่วนข้าวสังข์หยด ต้องจังหวัดพัทลุงเท่านั้น และต้องเป็นเมล็ดพันธุ์ข้าวดีจากศูนย์วิจัยข้าวพัทลุง ศูนย์เมล็ดพันธุ์ข้าวพัทลุง ศูนย์ข้าวชุมชน/สหกรณ์การเกษตรในจังหวัดพัทลุงที่ผลิตเมล็ดพันธุ์ โดยมีรอบการใช้เมล็ดพันธ์ไม่เกิน 3 ฤดูกาล มีการปลูกอยู่ในช่วงนาปีภาคใต้ (สิงหาคม -ตุลาคม)และแปลงการปลูกข้าวสังข์หยด ต้องไม่นำข้าวพันธุ์อื่นมาปลูกในแปลงเดียวกัน

เนื่องจากข้าวสังข์หยดเป็นพันธุ์ข้าวเฉพาะถิ่น ที่ชาวพัทลุงปลูกมานานกว่า 100 ปี ส่วนใหญ่ปลูกบนพื้นที่ราบระหว่างเทือกเขาบรรทัด ซึ่งเป็นข้าวเจ้าพื้นเมืองพันธุ์เบา ข้าวนาสวน ไวต่อช่วงแสง โดยมีสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ (Geographical Indications: GI ) ว่า เมล็ดต้องเรียวเล็ก อ่อนนุ่ม มีกลิ่นหอมอ่อน ๆ ข้าวกล้องมีสีแดงจนถึงแดงเข้ม ข้าวสารมีสีขาวปนแดง หรือสีชมพู

ข้าวสังข์หยดจะมีลักษณะพิเศษคือ เวลาหุงสุกจะมีความนุ่มมาก และยังคงนุ่มเมื่อเย็นตัวลง เนื่องจากอมิโลส (Amylose) หรือแป้งชนิดหนึ่งที่มีอยู่ในเมล็ดข้าว และเป็นข้าวที่มีคุณค่าทางโภชนาการ ทั้งธาตุเหล็ก วิตามินบี และไนอาซิ 

และในการวิจัยอาหารชีวจิตพบว่า ข้าวชนิดนี้มีคุณค่าทางใยอาหารสูงกว่าข้าวพันธุ์อื่นๆ รับประทานแล้วช่วยชะลอความแก่และป้องกันการเกิดโรคหัวใจ รวมถึงบำรุงเลือด

อย่างไรก็ตาม เมื่อข้าวชนิดนี้ขึ้นทะเบียนตามพรบ.คุ้มครองสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ เมล็ดพันธุ์ต้องมาจากหน่วยงานราชการที่กำหนดไว้ และกระบวนการเพาะปลูกต้องปฎิบัติตามคำแนะนำในระบบเกษตรที่ดี ต้องผ่านการตรวจประเมินจากหน่วยงานราชการ รวมถึงอีกหลายเงื่อนไข

ผู้ช่วยศาสตราจารย์อุไรวรรณ วัฒนกุล สาขาวิชาอุตสาหกรรมอาหารและผลิตภัณฑ์ประมง คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลศรีวิชัย วิทยาเขตตรัง จ.ตรัง ให้ข้อมูลไว้ว่า ถ้าเอาข้าวสังข์หยดมาขัดเมล็ดดูจะมีสีขาวขุ่น ไม่เป็นสีขาวใส แต่ปัจจุบันที่เห็นก็ทั้งสีขาวขุ่นและสีขาวใสปนรวมกัน

“นั่นหมายถึงไม่ได้คัดเมล็ดพันธุ์ และงานวิจัยที่เคยทำลองนำไปปลูกที่นครศรีธรรมราช และสงขลา เพื่อจะเปรียบเทียบกันทางวิทยาศาสตร์ เพื่อหาสิ่งบ่งชี้่ทางภูมิศาสตร์”

ข้าวสังข์หยดถูกยกระดับเป็นสินค้าชั้นนำเมืองพัทลุง เนื่องจากมีความนุ่มอร่อย มีคุณค่าทางอาหารมากกว่าข้าวชนิดอื่น ทั้งโปรตีน วิตามินสูง โดยเฉพาะมีไนอาซีน มากขึ้น 3.97 มิลลิกรัม ซึ่งข้าวสายพันธุ์อื่นๆ ไม่ได้มีปริมาณมากขนาดนี้ 

แม้คนท้องถิ่นจะไม่นิยมบริโภคข้าวพันธุ์นี้มากนัก แต่ก็ปลูกมาหลายชั่วอายุคน เหมือนข้าวพันธุ์พื้นเมืองอื่นๆ ในเมืองพัทลุง อาทิ พันธุ์หอมจันทร์ พันธุ์หัวนา นอกจากนี้ยังค้นพบว่า อ.บางแก้ว จ.พัทลุง เคยเป็นแหล่งปลูกข้าวส่งออกไปยังมาเลเซียและสิงคโปร์ มีเรือมารับข้าวถึงเมืองพัทลุง

นั่นแสดงว่าเมืองพัทลุง เป็นอู่ข้าวอู่น้ำที่สำคัญของเมืองไทยเช่นกัน และในอดีตคนพัทลุงปลูกข้าวสังข์หยดไว้เพื่อรับแขก