งู...สัตว์เลื้อยคลานที่มนุษย์กลัว มีนิสัยอาฆาตมาดร้ายจริงหรือ

นอกจากข่าวคราวเรื่องงูเข้าบ้าน งูกัดคน งูแผ่แม่เบี้ยกลางถนน งูฉกเจ้าโลก งูอาฆาตคนตีงู ฯลฯ เรื่องราวสัตว์เลื้อยคลานชนิดนี้ยังมีมุมอื่นๆ ควรรู้ อาทิ การป้องกันงูเข้าบ้าน เมื่อถูกงูพิษฉกกัดต้องทำอย่างไร รวมถึงนิสัยงูที่หลายคนมองข้าม 

ต้องบอกก่อนว่า เรื่องงูๆ ไม่มีสูตรสำเร็จในการป้องกัน และอย่าลืมว่า มนุษย์ไม่ใช่เหยื่อของงู จึงต้องทำความเข้าใจธรรมชาติของงู 

ในโครงการอบรมฝึกปฏิบัติจับงู ครั้งที่ 40 กิจกรรมที่จัดต่อเนื่องกว่าสิบปี โดยเกณฑ์เจ้าหน้าที่ทุกฝ่ายของ สวนงู สถานเสาวภา สภากาชาดไทย มาช่วยกันให้ความรู้และดูแลความปลอดภัย ไม่ว่าการจับงูวิธีการต่างๆ  การปฐมพยาบาล และการเลี้ยงงู รวมถึงเรียนรู้พฤติกรรมงูที่หลากหลาย ที่นี่เป็นแหล่งเลี้ยงงูเพื่อผลิตเซรุ่ม และศึกษาวิจัย รวมถึงมีคลีนิครักษาสัตว์เลื้อยคลาน

• โลกของงู 

งูเป็นสัตว์เลื้อยคลานถือกำเนิดบนโลกราว 315 ล้านปีก่อน ต้นตระกูลของงูใกล้ชิดกับไดโนเสาร์ที่สูญพันธุ์ไปแล้ว จึงมีวิวัฒนาการยาวนาน ปัจจุบันงูไม่มีขา ไม่มีแขน ไม่มีหู ไม่มีเปลือกตา กระพริบตาไม่ได้ สายตาไม่ดี ดูเหมือนลืมตาตลอดเวลา จึงไม่รู้ว่า หลับหรือตื่น เมื่อรู้ตัวก็จะแลบลิ้น บางคนเข้าใจว่า นี่คือท่ารอโจมตี

งูไม่มีหูในการรับเสียงเหมือนมนุษย์ จะรับรู้ผ่านแรงสั่นสะเทือนพื้นดินหรือมวลน้ำที่มันสัมผัส รวมถึงการเคลื่อนไหวของเหยื่อและศัตรู งูมีเกล็ดใสปกป้องดวงตา มีลิ้นสองแฉกไว้ดมกลิ่น ใช้จมูกน้อยมาก มีฟันเหมือนตะขอช่วยจับยึดเหยื่อ ไม่ใช้ฟันเคี้ยว

แต่ใช้วิธีกลืนเหยื่อทั้งตัวจำพวกหนู กบ ตุ๊กแก ปลา แมลง และปู เนื่องจากมีขากรรไกรที่ขยายกว้างได้ งูเป็นทั้งผู้ล่าและผู้ถูกล่า ช่วยรักษาสมดุลระบบนิเวศ งูทุกชนิดเป็นสัตว์กินเนื้อ

"เมื่องูได้กลิ่นเหยื่อ มันจะพุ่งเข้าหาได้เลย แต่ถ้าศัตรูเป็นคน บางทีจะแลบลิ้น ไม่ได้ฉก ยกเว้นไปแหย่หรือยุ่งกับมัน " วิทยากร เล่า

ลำตัวงูจะประกอบด้วยกล้ามเนื้อ กระดูกสันหลัง และซี่โครงจำนวนมาก ไม่มีขาแต่สามารถเคลื่อนที่โดยใช้เกล็ดท้อง และบิดตัวได้เกือบทุกท่า จึงไม่ใช่เรื่องยากที่จะปีนป่าย ทั้งแนวตรง แนวเอียง ยืดหดขดตัว พุ่งตรง และเมื่อเจอพื้นเรียบไม่มีที่เกาะ มันจะเคลื่อนไหวช้า แต่ถ้ามีน้ำ งูจะลื่นไหลได้ดี

จากการศึกษาวิจัยงูในเมืองไทยมีมากกว่า 250 ชนิด ในจำนวนนี้มีงูพิษกว่า 60 ชนิด ส่วนงูพิษที่นำมาผลิตเซรุ่มมีประมาณ 10 ชนิด งูบางกลุ่มมีเขี้ยวพิษและต่อมพิษ บางกลุ่มมีอวัยวะจับความร้อนตรวจหาอุณหภูมิของร่างกายเหยื่อ ซึ่งเป็นสัตว์เลือดอุ่น 

พวกมันสามารถล่าเหยื่อในที่ไม่มีแสงสว่างได้ อาทิ งูเขียวหางไหม้ มีรูอวัยวะจับความร้อนระหว่างตาและจมูก และงูแมวเซาสามารถฉกกัดได้ไวมาก มีพิษรุนแรง กัดแล้วทำให้เลือดออก บางทีพวกมันก็ออกมานอนกลางแจ้งเพื่อคลายความร้อนในตัว

(งูเขียวหางไหม้เป็นงูพิษที่ชอบอยู่บนต้นไม้)

• งูมีพิษและไม่มีพิษ

งูชนิดไหน...มีพิษและไม่มีพิษ สามารถจำแนกโดยการเรียงตัวของฟันหรือเขี้ยวพิษ ฟันของงูจะคมมาก และงอกได้ตลอดชีวิตของมัน

คนทั่วไปที่ไม่คุ้นเคยกับงู คงยากจะแยกแยะชนิดของงู

กลุ่มงูไม่มีพิษ มีเพียงฟันธรรมดาๆ เรียงตัวเป็นแถว งูกลุ่มนี้ อาทิ งูดิน งูก้นขบ งูแสงอาทิตย์ งูหลาม งูเหลือม ฯลฯ ส่วนงูมีพิษ จะมีต่อมน้ำพิษ ผลิตพิษในการล่าเหยื่อ มีทั้งเขี้ยวเล็กด้านหลัง อาทิ งูแส้หางม้า งูเขียวบอน ฯลฯ ,งูพิษเขี้ยวสั้นด้านหน้า อาทิ กลุ่มงูเห่า งูจงอาง งูสามเหลี่ยม งูทับสมิงคลา ,งูพิษเขี้ยวยาวด้านหน้า อาทิ งูแมวเซา งูกะปะ กลุ่มงูเขียวหางไหม้

งูพิษเหล่านี้ มีทั้งกลุ่มพิษที่ออกฤทธิ์ต่อระบบประสาท ถ้าโดนกัดจะทำให้เกิดอาการอัมพาตของกล้ามเนื้อกลุ่มต่างๆ อยู่ในกลุ่มงูเห่า งูจงอาง งูสามเหลี่ยม ส่วนกลุ่มที่ออกฤทธิ์ต่อระบบเลือด เมื่อถูกกัดจะมีอาการปวดบวมมาก อาทิ งูแมวเซา งูเขียวหางไหม้ งูกะปะ และงูพิษที่ออกฤทธิ์ต่อระบบกล้ามเนื้อ อาทิ กลุ่มงูทะเล

“บ้านเรามีงูหลากหลายกลุ่ม ถ้าไม่ใช่งูที่โดดเด่น คนจะไม่รู้ว่า มีพิษหรือไม่มีพิษ ต่างจากประเทศแถบยุโรปมีงูพิษไม่กี่ชนิดและเจอยากมาก งูพิษที่เจอบ่อยในกรุงเทพฯ ส่วนใหญ่เป็นงูเขียวพระอินทร์ 

เวลาคนโดนงูพิษกัด บาดแผลอาจไม่ใช่สองรู แล้วแต่จังหวะการโดนกัด เพราะงูไม่ได้กัดด้วยฟันทุกซีก คนที่โดนงูพิษกัด ส่วนใหญ่มีอาการปวดแสบปวดร้อน ปวดรุนแรงขึ้นเรื่อยๆ

(เจ้าหน้าที่สวนงู สอนวิธีจับงูบนต้นไม้ใส่ขวด )

ส่วนคนที่โดนงูพิษกัด แล้วไม่ปวดมีสองกลุ่ม คือ งูสามเหลี่ยม งูทะเล ฯลฯ ทำให้หมอเข้าใจผิด เนื่องจากคนไข้ไม่ปวด แผลไม่บวม ก็คิดว่าไม่มีพิษ จึงให้คนไข้กลับบ้าน ปรากฎว่าเสียชีวิตที่บ้าน" วิทยากรสวนงู เล่า

• ช่วยด้วย! งูเข้าบ้าน?

หากย้อนดูสถิติการรับแจ้งให้ช่วยเหลือหมา แมว จับงู และจับตัวเงินตัวทอง ของสำนักงานป้องกันและบรรเทาสาธารณภัย กรุงเทพฯ พบว่า อยากให้ช่วยจับงูเข้าบ้านเป็นอันดับต้นๆ บางปีมีรายงานแจ้งมากว่าสามหมื่นราย

เนื่องจากประเทศไทยอยู่ในเขตร้อนชื้น มีงูหลากหลายชนิด ทั้งงูในพื้นที่ราบลุ่ม อาทิ งูทางมะพร้าว, งูอาศัยบนต้นไม้ อาทิ งูเขียวหางไหม้,งูอาศัยในโพรง อาทิ งูก้นขบ งูแสงอาทิตย์ และงูอาศัยในน้ำ อาทิ งูงวงช้าง งูสายรุ้ง โดยเฉพาะในฤดูฝนจะพบงูชุกชุม

ปัจจัยที่ทำให้งูเข้าบ้านมีหลายกรณี ไม่ว่าการสร้างที่อยู่อาศัยหรือขยายชุมชนทับที่อยู่อาศัยเดิมของงู บริเวณบ้านมีหนูชุกชุม มีสระน้ำมีกบ เขียดอาศัย และบ้านเลี้ยงไก่จำนวนมาก รวมถึงบริเวณบ้านมีหญ้ารก มีสิ่งของวางกองทิ้ง มีรอยแตกระหว่างฐานบ้าน มีโพรงใต้หลังคา ฯลฯ 

(โชว์การรีดพิษงูที่สวนงู สถานเสาวภา สภากาชาดไทย)

วิทยากรในโครงการ เล่าว่า ไม่มีวิธีใดป้องกันงูเข้าบ้านได้เต็มร้อย ถ้าเราไม่ทำร้ายหรือรบกวนงู งูก็ไม่ทำอันตรายมนุษย์ แต่อย่าประมาท

“ไม่มีวิธีไหนป้องกันได้เต็มร้อย บางทีงูก็เข้ามาทางรูกำแพงบ้าน เคยมีคนทดลองใช้พืชมีหนาม มะนาว มะกรูด ปูนขาว ป้องกันงูเข้าบ้าน งูก็เข้ามาได้เหมือนเดิม และเคยทดสอบใช้บางอย่างกั้นไม่ให้งูไต่ขึ้นเสาไฟ ก็เลื้อยขึ้นได้ 

ส่วนข่าวคราวงูโผล่จากชักโครก น่าจะมาจากท่อระบายน้ำ จึงมีอุปกรณ์กันงูจากคอชักโครกจำหน่าย และปัจจุบันในกรุงเทพฯ ไม่ค่อยพบงูจงอาง ส่วนใหญ่เจองูเขียวพระอินทร์ งูสายรุ้ง

ส่วนความเชื่อที่บอกว่า ถ้าตีงูจนตาย จะมีงูกลับมาแก้แค้น งูไม่ได้มีพฤติกรรมจำคนได้ขนาดนั้น หรือกรณีคนชะตาขาดสับหัวงู แล้วงูกัดจนตาย เพราะงูไม่ได้ตายทันที สมองส่วนบนยังทำงานอีกพักหนึ่ง ซึ่งบางคนไม่รู้”

• ถูกงูกัด ต้องทำอย่างไร

เมื่อถูกงูกัด สัตว์แพทย์ที่ทำงานกับงูทุกวันในสวนงู สภากาชาดไทย บอกว่า ถ้าอยู่ใกล้โรงพยาบาลให้รีบไปทันที ปัจจุบันโรงพยาบาลทุกแห่งมีเซรุ่มรักษาพิษงู  

“แผลที่ถูกงูกัด อย่าบีบ อย่านวด หรือทำให้แผลช้ำ ยิ่งขยับจะทำให้เลือดไหลไปที่หัวใจ การปฐมพยาบาล ช่วยได้แค่ประคับประคอง ถ้าไม่รู้วิธีไม่ควรทำ หลักๆ ไม่ควรใช้วิธีขันชะเนาะ ไม่ได้ช่วยชะลอพิษ ยิ่งทำให้เกิดอันตราย เคยมีเหตุการณ์หนึ่ง เกษตรกรเอาเชือกขันชะเนาะที่แขนถูกงู ทำให้อวัยวะแขนส่วนนั้นขาดเลือด เป็นความเข้าใจผิดๆ

และแผลถูกงูกัดไม่ควรเขย่า เค้น ดูดพิษ เอามีดกรีด แผลจะเน่ากว่าเดิม เพราะเนื่้อเยื่อบริเวณที่โดนงูกัดโดนกระทำ"

 

(เจ้าหน้าที่ต้องมีความเชี่ยวชาญในการจับงู สวนงู สถานเสาวภา สภากาชาดไทย) 

หากถามว่า เมื่อโดนงูพิษกัด ใช้เวลานานแค่ไหนพิษจะไหลเข้าสู่อวัยวะต่างๆ... 

สัตว์แพทย์ สวนงู บอกว่า “ตอบไม่ได้แน่ชัด งูพิษสามารถใช้กล้ามเนื้อควบคุมและสั่งปล่อยพิษมากหรือน้อยก็ได้  จากประสบการณ์ผม เจ้าหน้าที่คนหนึ่งโดนงูเห่ากัด แสดงอาการเร็วสุดประมาณ 20 นาที

และกลุ่มที่มีอาการไม่รุนแรงก็เยอะ ปวดบวมนอนโรงพยาบาลคืนเดียว โดยเฉลี่ยงูไม่ได้ปล่อยพิษทำให้คนเสียชีวิตทันที  การโดนกัดแต่ละครั้งขึ้นอยู่กับสภาวะของงูตอนนั้น สิ่งสำคัญคือ ไปโรงพยาบาลให้เร็วที่สุด"

เมื่อไม่รู้แน่ชัดว่า พิษงูจะออกฤทธิ์ในเวลากี่นาที สิ่งที่ช่วยได้คือ การปฐมพยาบาลก่อนถึงมือหมอ เพื่อชะลอพิษ แต่การปฐมพยาบาลจะเกิดผล ต้องทำให้ถูกวิธีและเร็วที่สุด เพราะงูหนึ่งตัวอาจมีพิษมากกว่าหนึ่งระบบในร่างกาย ยกตัวอย่าง งูเห่ามีพิษต่อระบบประสาท แต่ยังมีพิษต่อระบบอื่นๆ ของร่างกายด้วย

“เมื่อถูกงูพิษกัด สติต้องไม่หลุด ให้คนที่อยู่บริเวณนั้นถ่ายรูปงูไว้ หากหางูไม่เจอ ให้รีบไปโรงพยาบาล ถ้าไม่มีอุปกรณ์ปฐมพยาบาล ใช้น้ำสะอาดล้างแผล ประคองนิ่งๆ ไปโรงพยาบาล เมื่อถูกงูกัดให้เคลื่อนไหวน้อยที่สุด ยิ่งได้เซรุ่มเร็ว การรักษายิ่งมีประสิทธิภาพ เพราะเซรุ่มจะไปจับกับพิษ ทำให้พิษหมดสภาพ 

เซรุ่มจะได้ผลหรือไม่ ขึ้นอยู่ว่าใส่ปริมาณเซรุ่มเพียงพอหรือไม่ ถ้าพิษงูออกฤทธิ์ในร่างกายแล้ว เซรุ่มก็ไม่มีประโยชน์ ในบ้านเรา สัตว์กับมนุษย์โดนงูกัดใช้เซรุ่มชนิดเดียวกัน "

• เรื่องงูๆ รู้ไว้สักนิด

-ทำไมงูไม่มีขา

สันนิษฐานว่า บรรพบุรุษของงู น่าจะมีขามาก่อน งูบางชนิดที่ค่อนข้างโบราณยังปรากฎอวัยวะที่เคยเป็นอยู่ เช่น งูดิน มีกระดูกเชิงกรานและขาที่ลดรูปอยู่ในลำตัวบริเวณที่เป็นตำแหน่งของขาหลัง

งูเหลือม งูหลาม เพศผู้มีขาที่ลดรูปลงไปจนมีลักษณะคล้ายเล็บอยู่ข้างช่องเปิดทวารร่วม งูไม่สามารถใช้ขาเหล่านี้ในการเดิน แต่ใช้ยึดเกาะตัวเมียขณะผสมพันธุ์

-ถูกงูพิษกัดจะรู้ได้อย่างไร

เป็นจุดลึกชัด 2 จุดและมีเลือดออก บางครั้งมีเพียงจุดเดียว หรือมากกว่า 2 จุด เพราะอาจถูกกัดซ้ำหลายครั้ง 

-งูเห่าส่ายหัวตามเสียงปี่จริงหรือ

​ไม่จริง งูเป็นสัตว์ไม่มีหูในการรับฟังเสียง สายตาไม่ดี สนใจเฉพาะสิ่งเคลื่อนไหวในระยะใกล้ด้านหน้าเท่านั้น ดังนั้นการที่งูชูคอแผ่แม่เบี้ยส่ายหัวตามเสียงปี่ เพราะคนเป่าส่ายปี่ไปมา

-พิษงูช่วยมนุษย์ได้อย่างไร

 พิษงูประกอบด้วยโปรตีนและเอนไซม์หลายชนิด งูแต่ละชนิดมีองค์ประกอบพิษต่างกัน นักวิจัยต่างชาติจึงค้นคว้าแยกส่วนโปรตีนและเอนไซม์จากพิษงูมาเป็นส่วนประกอบในยาที่ช่วยลดการอุดตันของเส้นเลือด ซีึ่งเป็นสาเหตุของอาการหัวใจวาย 

-งูชนิดใดไม่ต้องผสมพันธุ์ก็สามารถมีลูกได้

งูดินบ้าน ไม่ต้องอาศัยเพศผู้ ไม่ต้องหาคู่ ก็สามารถเพิ่มจำนวนอย่างรวดเร็ว ขึ้นอยู่กับสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมในการดำรงชีวิตเป็นปัจจัยสำคัญ

""""""""""

ภาพบางส่วน : เฟซบุ๊กSnake Farm QSMI-สวนงู สถานเสาวภา