13 ตุลาคม วันคล้ายวันสวรรคต รัชกาลที่ 9 จิตรกรรมฝีพระหัตถ์มรดกศิลป์แผ่นดิน

ตลอดระยะเวลาแห่งการทรงครองสิริราชสมบัติ 70 ปี พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร (ในหลวงรัชกาลที่ 9) ทรงประกอบพระราชกรณียกิจอันเป็นคุณประโยชน์ต่อแผ่นดินและราษฎรทุกหมู่เหล่า

พระองค์เสด็จพระราชดำเนินไปทั่วทุกภูมิภาคของไทยเพื่อเป็นขวัญกำลังใจพสกนิกรและทหารหาญผู้ปฏิบัติเป็นรั้วของชาติตามแนวชายแดน ที่สำคัญคือ ทรงต้องการทราบถึงปัญหา เพื่อบำบัดความทุกข์ยากโดยพระราชทานความช่วยเหลือได้ตรงตามความต้องการของราษฎรจริงๆ ไม่ว่าเส้นทางเสด็จจะยากลำบากหรือทุรกันดารเพียงใด

พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เมื่อครั้งทรงงานศิลปะ

เนื่องในวันที่ 13 ตุลาคม วันคล้ายวันสวรรคต พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร  ‘Art and Living กรุงเทพธุรกิจ’ ขอน้อมรำลึกในพระอัจฉริยภาพการทรงงานศิลปะ ผลงาน จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ เป็นแรงบันดาลใจให้กับศิลปินไทยตลอดจนผู้รักงานศิลปะทุกเพศทุกวัย

พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร  ทรงมีความสนพระราชหฤทัยและให้ความสำคัญกับงานศิลปะ  ดังพระราชดำรัสในพิธีเปิด งานแสดงศิลปกรรมแห่งชาติ ครั้งที่ 13 เมื่อวันที่ 20 กุมภาพันธ์ 2505 ความว่า

“งานแสดงศิลปกรรมแห่งชาติ นอกจากจะมีวัตถุประสงค์เพื่อการส่งเสริมอัจฉริยภาพของศิลปินแล้ว ยังสร้างเกียรติให้แก่ชาติ และอำนวยประโยชน์แก่ประชาชนโดยส่วนรวม ให้มีโอกาสใฝ่ใจในสิ่งที่สวยงาม เจริญตาแลเจริญใจ เป็นผลให้เกิดนิสัยรักความประณีตวิจิตรบรรจง มีความรู้สึกละเอียดอ่อน เกิดความคิดในทางที่ดีงาม เป็นการยกระดับทางจิตใจของประชาชนในชาติให้สูงขึ้น”

สมเด็จพระราชบิดา, 2504, สีน้ำมันบนผ้าใบ, 38.5x28.5 เซนติเมตร

สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเขียนไว้ในหนังสือ ‘ในหลวงกับงานช่าง’ ว่า พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงสนพระราชหฤทัยและทรงมีพระราชอัจฉริยภาพทางด้านศิลปะมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ ความว่า

“สมัยที่ท่านอยู่ประถมต้นที่สวิตเซอร์แลนด์นั้น ยกตัวอย่างเช่น การวาดรูปภาพเพื่อให้เข้าใจเส้น เรื่องฟอร์มของรูปนั้น มีแบบฝึกหัดอยู่อันหนึ่ง ครูจะวาดรูปทรงกลม ทรงรี หรือรูปต่างๆ บนกระดาษ แล้วลบทิ้ง แล้วให้เด็กจำ แล้ววาดตาม  เริ่มจากง่าย แล้วยากขึ้นๆ ทุกที เวลายากๆ ท่านบอกว่า เพื่อนทั้งชั้นทำไม่ได้ แต่ท่านทำได้ เพราะมีนิสัยในด้านนี้” 

Portrait of Her Majesty the Queen ภาพสีน้ำมันบนผ้าใบ ขนาด 33 x 46 เซนติเมตร

ขณะที่ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ ทรงเล่าถึง ที่มาแห่งการเริ่มวาดภาพของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ว่าเริ่มจากการมีผู้นำอุปกรณ์วาดภาพมาถวายสมเด็จพระศรีนคริทราบรมราชชนนี (สมเด็จย่า)  ไว้ในหนังสือพระราชนิพนธ์เรื่อง ‘เจ้านายเล็กๆ-ยุวกษัตริย์ ความว่า

“ท่านชิ้น (หม่อมเจ้าศุภสวัสดิ์วงศ์สนิท สวัสดิวัตน์) นำเครื่องเขียนครบชุด มีแปรง สี ผ้าใบ ฯลฯ มา จะให้แม่เขียนให้ได้ รู้สึกรำคาญ เลยเอามาเขียนเสียเอง”

หนังสือ จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ : พระอัจฉริยภาพล้ำเลิศ(1)  ระบุว่า หลังเสด็จขึ้นครองราชย์สมบัติ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงงานจิตรกรรมอย่างต่อเนื่อง โดยในช่วงปี 2502-2510 ทรงศึกษาศิลปะด้วยพระองค์เอง ทรงฝึกเขียนจากตำราทรงซื้อและตำราซึ่งเคยมีผู้ทูลเกล้าฯ ถวายขณะประทับต่างประเทศ

ครอบครัว (Family), 2507 สีน้ำมันบนผ้าใบ ขนาด 60 x 90.5 เซนติเมตร (มีพระปรมาภิไธยย่อและข้อความ ภอ ๘-๐๗)

เมื่อพระองค์สนพระราชหฤทัยผลงานศิลปินผู้ใด จะเสด็จพระราชดำเนินไปทรงเยี่ยมศิลปินผู้นั้นถึ่งที่พัก ทรงมีพระราชปฏิสันถารและทอดพระเนตรวิธีการทำงานจนเข้าพระราชหฤทัยในวิธีคิดและการสร้างสรรค์ผลงานของศิลปินเป็นอย่างดี

มีบันทึกด้วยว่า ในคราวเสด็จพระราขดำเนินเจริญสัมพันธไมตรีกับประเทศในยุโรป พ.ศ.2507 เมื่อเสด็จถึงประเทศสวิตเซอร์แลนด์ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชเสด็จฯ ไปทรงเยี่ยมนาย ออสการ์ โคคาซกา (Oskar Kokoschka) ศิลปินชาวออสเตรียที่สตูดิโอของเขาในเมืองวิลเนิฟ(Villeneuve) ทรงแลกเปลี่ยนความคิดเห็นและแนวทางการสร้างสรรค์กับศิลปิน

สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ, 2504, สีน้ำมันบนผ้าใบ 74x59.5 เซนติเมตร

งานศิลปะของโคคาซกามีลักษณะการแสดงออกในแนวทางลัทธิ เอ็กซ์เพรสชั่นนิสม์ สอดคล้องกับแนวทางการสร้างสรรค์ผลงานของพระองค์ที่ทรงใช้ฝีแปรงอย่างอิสระ รวดเร็ว รุนแรง สะท้อนการเคลื่อนไหวที่ประสานสัมพันธ์กัน

นอกจากนี้ เมื่อคราวเสด็จพระราชดำเนินเยือนประเทศสหราชอาณาจักรเป็นการส่วนพระองค์ ปี 2509 เพื่อทรงเยี่ยม สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร พระชันษา 14 ชันษา ขณะทรงศึกษา ณ โรงเรียนคิงส์มีด เมืองซีฟอร์ด แคว้นซัสเซ็กส์ (King’s Mead School, Seaford, East Sussex) ทรงซื้อตำราทางศิลปะและสีเขียนภาพ เพื่อนำกลับมาทรงงานด้วย

เมื่อทรงศึกษาตำราศิลปะและเข้าพระราชหฤทัยในกระบวนการทำงานของศิลปิน ก็ทรงฝึกฝนด้วยพระวิริยะอุตสาหะ จนกระทั่งทรงพระปรีชาสามารถในการสร้างสรรค์ผลงานขึ้นตามแนวทางที่มีลักษณะเฉพาะ

ศิลปินอาวุโสหลายท่านในวงการศิลปะเมืองไทยเคยได้รับการโปรดเกล้าฯ ให้เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทถวายงานด้านการสร้างสรรค์งานศิลปะ อาทิ เหม เวชกร, เขียน ยิ้มศิริ, จำรัส เกียรติก้อง, เฟื้อ หริพิทักษ์, ไพฑูรย์ เมืองสมบูรณ์, อวบ สาณะเสน, เฉลิม นาคีรักษ์, พิริยะ ไกรฤกษ์, ม.จ.การวิก จักรพันธุ์ 

สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ครั้งทรงพระเยาว์ ภาพสีน้ำมันบนผ้าใบ ขนาด 56 x 71 เซนติเมตร

ม.จ.การวิก จักรพันธุ์ ศิลปินสีน้ำผู้ทรงใกล้ชิดเบื้องพระยุคลบาทพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงบรรยายถึง การวาดภาพจิตรกรรมฝีพระหัตถ์ของ ‘ในหลวงรัชกาลที่ 9’ ไว้ในหนังสือ ‘จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ : พระอัจฉริยภาพล้ำเลิศ’  ไว้ดังนี้

“พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้ทรงเริ่มเขียนภาพเหมือน ซึ่งเหมือนจริงและละเอียดมาก แต่ต่อมาได้ทรงวิวัฒน์เข้ากับภาพของจิตรกรสมัยใหม่ และทรงค้นคว้าแนวทางใหม่ๆ แปลกๆ ที่จะแสดงออกซึ่งความรู้สึกของพระองค์ โดยไม่ต้องกังวลกับความเหมือน อันจะมีอิทธิพลบีบบังคับไม่ให้ปล่อยความรู้สึกออกมาได้อย่างอิสระ

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเป็นศิลปินโดยแท้ ทรงชื่นชมในงานของศิลปินอื่นเสมอ และดูจะไม่เคยทรงพอพระราชหฤทัยกับภาพเขียนของพระองค์และวิธีการที่ทรงใช้อยู่แล้ว และแม้ว่าโปรดที่จะทรงค้นคว้าหาวิธีใหม่ๆ อยู่เรื่อยๆ ภาพฝีพระหัตถ์ของพระองค์ก็ยังคงเค้าลักษณะอันเป็นแบบฉบับของพระองค์เองโดยเฉพาะขณะที่ทรงวาดภาพนามธรรมที่มองไม่เห็น และจับต้องไม่ได้ แต่เป็นสาระ ดังเช่นภาพที่พระราชทานชื่อว่า วัฏฏะ, โลภะ, โทสะ, ยุแหย่, อ่อนโยน, บุคลิกซ้อน  ก็ยังทรงเขียนรูปในลักษณะสวยงามน่ารักกระจุ๋มกระจิ๋มได้ดีอีกด้วย ทั้งที่ไม่สู้ตรงกับพระราชอัธยาศัยเท่าใดนัก

ในฐานะจิตรกร ขณะทรงงาน ทรงใส่อารมณ์และความรู้สึกของจิตรกรอย่างเต็มที่ ทรงมีความรู้สึกตรงและรุนแรง ทรงใช้สีสดและเส้นกล้า ส่วนมากโปรดเส้นโค้ง แต่ในบางครั้งบางคราวก็มีข้อดลพระราชหฤทัยให้ทรงใช้เส้นตรงและเส้นแบบฟันเลื่อย”

บุคลิกซ้อน (Double Personality) เทคนิคสีน้ำมัน

กุหลาบไทย (Thai Rose) เทคนิคสีน้ำมัน

ผลงานจิตรกรรมของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เริ่มปรากฏสู่สายตาประชาชนครั้งแรกใน งานแสดงศิลปกรรมแห่งชาติ ครั้งที่ 14 ปีพ.ศ.2506 โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทาน ภาพจิตรกรรมฝีพระหัตถ์ เข้าร่วมแสดงจำนวน 6 ภาพ ได้แก่ กุหลาบไทย มือแดง ชอบเขียน วัฏฏะ ต่อสู้ และ เขียนที่ภูพิงค์

ต่อมาในโอกาส สมโภชกรุงรัตนโกสินทร์ ครบ 200 ปี พ.ศ.2525 กรมศิลปากรได้รับพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้จัด นิทรรศการจิตรกรรมฝีพระหัตถ์ ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ หอศิลป จำนวน 47 ภาพ ระหว่างวันที่ 1-30 เมษายน 2525 นับเป็นครั้งแรกในประวัติศาสตร์ที่มีการแสดงงานศิลปกรรมฝีพระหัตถ์พระมหากษัตริย์เพียงพระองค์เดียว และในปี 2530 มีการจัดแสดง นิทรรศการอัครศิลปิน ณ ศูนย์วัฒนธรรมแห่งประเทศไทย

สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ, เทคนิคสีน้ำมันบนผ้าใบ

พ.ศ.2549 ในโอกาส ฉลองสิริราชสมบัติครบ 60 ปี กรมศิลปากรได้รับพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้จัด นิทรรศการเคลื่อนที่ ณ กรุงเทพฯ เชียงใหม่ สงขลา และต่างประเทศที่เมืองโตเกียว โอซากา ประเทศญี่ปุ่น 

มหาวิทยาลัยศิลปากรทูลเกล้าฯ ถวาย ปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาจิตรกรรม แด่พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช  ตั้งแต่ปีพ.ศ.2508 หลังจากนั้นเป็นต้นมาสถาบันอุดมศึกษาอีกหลายแห่งทั้งในและต่างประเทศได้ทูลเกล้าฯ ถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ด้านศิลปกรรมแด่พระองค์

จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช

งานจิตรกรรมฝีพระหัตถ์ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชเท่าที่ปรากฏ จำแนกตามความคล้ายคลึงของรูปแบบศิลปะสากลได้ 3 ประเภทใหญ่ๆ ได้แก่

1. ภาพเสมือนจริง (Realistic)
2. ภาพคตินิยมแบบ (Expressionism)
3. ภาพศิลปะแบบนามธรรม (Abstractionism) 

การที่พระองค์ทรงวาดภาพในแนวดังกล่าว มีส่วนสำคัญยิ่งต่อการสร้างแรงบันดาลใจของจิตรกรให้สร้างผลงานรูปแบบใหม่ๆ ทำให้งานจิตรกรรมของไทยพัฒนาไปสู่สากล

จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช

จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ที่พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงวาดไว้ มีส่วนสำคัญยิ่งต่อการสร้างแรงบันดาลใจของจิตรกรให้สร้างผลงานรูปแบบใหม่ๆ ทำให้งานจิตรกรรมของไทยพัฒนาไปสู่สากล

และเป็นบันทึกทางประวัติศาสตร์ของชาติที่เปี่ยมไปด้วยจินตนาการและเอกลักษณ์เฉพาะที่ทรงคุณค่ายิ่ง

* * * * *

อ้างอิงข้อมูลและภาพ
(1) จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ : พระอัจฉริยภาพล้ำเลิศ หนังสือรวบรวมภาพวาดฝีพระหัตถ์ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ระหว่างช่วงพ.ศ.2502-2510 จำนวนกว่า 60 ภาพ สำนักงานศิลปวัฒนธรรมร่วมสมัย กระทรวงวัฒนธรรม ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตจัดทำหนังสือเล่มนี้เพื่อเผยแพร่พระเกียรติคุณด้าน ‘ศิลปกรรม’ หนึ่งในพระราชกรณียกิจที่ทรงงานไว้ให้เป็นที่ประจักษ์อย่างกว้างขวาง ในโอกาสการจัดงานฉลองสิริราชสมบัติครบ 70 ปี พ.ศ.2559 เป็นทรัพย์สินทางปัญญาอันทรงคุณค่าของชาติสืบไป