ตำนานบทใหม่ ‘ทุ่งสามหมอน’ น้ำโขงถูกทำร้าย สิ่งกลายพันธุ์บังเกิด

ชื่อทุ่งสามหมอนชวนให้เราคิดถึงรูปทรงหมอนหนุน หมอนอิงที่คุ้นเคยในชีวิตประจำวัน หากในนิทรรศการ Three Pillow Hybrid Dispersal: ทุ่งสามหมอน กลับพาเราไปพบกับหมอนรูปทรงประหลาดขนาดใหญ่ที่ติดตั้งให้ดูราวกับกำลังลอยอยู่บนผนัง บ้างวางราบอยู่กับพื้น พยายามคิดอยู่นานว่ารูปทรงหมอนนั้นคล้ายกับวัตถุสิ่งใด มาได้คำตอบว่าเป็นรูปทรงของเขื่อนที่ผสานเข้ากับเรือที่ใช้อพยพคนยามน้ำท่วมจากภัณฑารักษ์ของนิทรรศการ ฉัตร์ณพัฒน์ ปัญญาเพชร

 

ฉัตร์ณพัฒน์ ปัญญาเพชร ภัณฑารักษ์ของนิทรรศการ

ฉัตร์ณพัฒน์ หรือ อาจารย์เอก สำนักวิชาศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง กล่าวนิทรรศการครั้งนี้ว่าเป็นการเปิดพื้นที่ให้ผู้ชมได้สำรวจเรื่องเล่าของ “ทุ่งสามหมอน” ของกลุ่มชาติพันธุ์ไทลื้อศรีดอนชัย ผ่านการตีความแนวคิดการเคลื่อนย้าย (Dispersal) ไม่เพียงในฐานะปรากฏการณ์ทางกายภาพ แต่ในฐานะเรื่องราวและความทรงจำของการพลัดถิ่นของผู้คนที่ถูกพัดพาไปตามเส้นทางแม่น้ำโขง ที่สะท้อนผ่านลวดลายในผ้าทอ เชื่อมโยงเข้ากับเรื่องราวของ “แม่น้ำโขง” ที่กำลังเผชิญหน้ากับผลกระทบทางระบบนิเวศจากการสร้างเขื่อนและการทำเหมืองแร่ของประเทศเพื่อนบ้าน

ทุ่งสามหมอนในที่นี้ จึงเป็นเรื่องราวของพื้นที่ของความฝัน ความจริง และสิ่งแวดล้อม อันเป็นความท้าทายที่จะอยู่ร่วมกันได้อย่างประนีประนอม เล่าผ่านผลงานจิตรกรรม ประติมากรรม ศิลปะจัดวาง งานทอผ้า และวิดีโอ ในพีเพิลส์แกลเลอรี่ทั้ง 3 ห้อง

ความอุดมสมบูรณ์

นิทรรศการในห้องแรกดำเนินเรื่องความอุดมสมบูรณ์ อาจารย์เอก นำผลงานการออกแบบผ้าทอของ สุริยา วงค์ชัย นักออกแบบเจ้าของพิพิธภัณฑ์และแบรนด์ “ลื้อลายคำ”ที่กล่าวได้ว่ามีสีสันสดใสเป็นเอกลักษณ์ของศรีดอนชัย ในขณะเดียวกันก็เป็นการทอซิ่นโครงสร้างใหม่ จากที่เคยทอลายเฉพาะช่วงปลาย (ตีนซิ่น) มาทอลายให้เต็มผืน

ผ้าทอลาย Power of the Sun

ดังเช่นผ้าลาย Power of the Sun สุริยา กล่าวว่า “สรรพสิ่งในโลกของเราประกอบไปด้วย ดิน น้ำ ลม ไฟ ในผ้าผืนนี้รูปทรงดอกไม้เป็นตัวแทนของดิน น้ำแทนด้วยปลา ลมเป็นรูปทรงกลมที่มีความเคลื่อนไหว ไฟ คือ ดวงอาทิตย์ เมื่อทุกอย่างรวมกันจึงกลายเป็นโลกที่สวยงามของเรา ส่วนเทคนิคการทอเกาะล้วง ถือว่ายากขึ้นไปอีกขั้น เพราะว่าการทอผ้ารูปทรงกลม หรือ เส้นโค้งจะยากกว่าการทอลายรูปทรงเรขาคณิต”

ภาพพิมพ์รูปปลาในแม่น้ำโขง โดย อุบัติสัตย์

ร่วมด้วยผลงานของอุบัติสัตย์ ศิลปินร่วมสมัยที่นำภาพพิมพ์ปลาในลำน้ำโขงที่เสี่ยงต่อการสูญพันธุ์จากผลกระทบในการสร้างเขื่อน ได้แก่ ปลาหว้า ปลาสร้อย ปลาสะอี ปลาแปป ปลารากกล้วย ปลาโจก และปลาบึก มาจัดแสดงควบคู่ไปกับ ผลงานประติมากรรมหมอนรูปเขื่อนที่เป็นการร่วมมือกับสุริยา ด้วยการนำผ้าทอที่มีลวดลายเล่าเรื่องธรรมชาติและความอุดมสมบูรณ์ในแม่น้ำโขงมาตัดเย็บเป็นหมอนรูปทรงเขื่อนที่มีรูปร่างของเรือเข้าไปผสม จัดวางอยู่ในห้องนิทรรศการทั้ง 3 ห้อง

ความเปลี่ยนแปลง

การเปลี่ยนแปลงของแม่น้ำโขงหลังการสร้างเขื่อน เป็นการดำเนินเรื่องในนิทรรศการห้องที่ 2 จัดแสดงผลงานวิดีโอ White Eel : Witness From Last Night (2023) ที่อุบัติสัตย์ บันทึกการเปลี่ยนแปลงของแม่น้ำโขงเชื่อมโยงกับความทรงจำส่วนตัว 14 ปี อันเป็นที่มาของการเดินทางจากความคิดสู่ความตระหนักถึงผลกระทบจากการสร้างเขื่อนที่ส่งผลต่อระบบนิเวศของแม่น้ำและชีวิตของผู้คน

ร่วมด้วยผลงานประติมากรรมหมอนที่เขาร่วมมือกับสุริยาด้วยการนำผ้าย้อมห้อมมาตัดเย็บเป็นหมอนแล้วปักเป็นรูปทรงเขื่อน อุบัติสัตย์ กล่าวถึงที่มาของหมอนรูปทรงแปลกนี้ว่า

อุบัติสัตย์ และผลงานหมอนที่นำรูปทรงของเขื่อนและเรือผสานเข้าด้วยกัน

“อาจารย์เอกชวนผมไปทำงานกับชุมชนทอผ้าที่ศรีดอนชัย ผมขอให้ครูแสงเดือนที่อยู่ในหมู่บ้านพาทัวร์ให้ครบ 16 หมู่บ้าน พบว่าทุกคนกลัวปัญหาสารพิษปนเปื้อนในแม่น้ำโขงกันหมดแต่ไม่รู้จะทำยังไง ผมคิดว่าจะทำอะไรได้บ้าง

ไอเดียผม คือ เรือเป็นพาหนะที่ใช้ไประเบิดหิน แล้วนำหินมาสร้างเขื่อน ส่วนเขื่อนเป็นสาเหตุทำให้น้ำท่วม คนไทลื้อทอผ้าลายน้ำไหล ผมจึงนำผ้าทอไทลื้อมาทำเป็นหมอนตามตำนานทุ่งสามหมอนของไทลื้อ

แต่ตอนนี้ทุ่งสามหมอนมันเปลี่ยนไปแล้ว ไม่มีความอุดมสมบูรณ์ มีแต่สารเคมี มีแต่ภัยพิบัติ ผมจึงสร้างรูปทรงหมอนให้ออกมาเป็นรูปเขื่อน” อุบัติสัตย์ เล่าถึงที่มาของหมอนในนิทรรศการทุ่งสามหมอนที่ไม่ว่าใครเห็นเป็นต้องสงสัยในรูปทรง"

อัญชลี ธีระโคตร และผลงานผ้าทอ “บ่ม่วน”

เศษผ้า เศษด้าย ที่นำไปผสมผสานในงานทอผ้า บ่ม่วน

นอกจากหมอนแล้วอุบัติสัตย์ยังทำงานร่วมกับอัญชลี ธีระโคตรด้วยการออกแบบผลงานผ้าทอชื่อ บ่ม่วน

“อุบัติสัตย์ เขานั่งเรือไปดูหินแม่น้ำโขงแล้วเขาจินตนาการรูปทรงออกมาบอกว่าให้ลองทอแบบมีส่วนเว้าส่วนโค้ง แบบไม่ทื่อได้ไหม เราจึงใช้เศษฝ้าย เศษผ้าที่เหลือแทรกเข้าไป แรก ๆยังเกร็งอยู่ทำไปเรื่อย ๆ ลองเอาเศษด้ายที่เหลือนิด ๆ หน่อย ๆ ทอเข้าไปผสมทำให้ผ้ามีเท็กซเจอร์ อุบัติสัตย์บอกว่าเอาฟีลนี้เลย พอเขาปล่อยฟรีเราเลยสนุก

อาจารย์เอกมาช่วยไล่สีด้วยเพื่อที่จะเล่าถึงสีของแม่น้ำโขง ช่วงที่นำเยอะ ๆจะเป็นสีส้มออกเหลือง ช่วงสงกรานต์น้ำจะใสสะอาดลงไปเล่นได้เราจะทอให้เห็นก้อนหินชัดหน่อย จากนั้นสีผ้าจะค่อยๆมืดเป็นสีดำที่ดูเศร้าเพราะแม่น้ำมีสารพิษ ก้อนหินก็จะเป็นสีมืดๆ ทึม ๆ” ทายาทครูดอกแก้ว ธีระโคตร ครูช่างศิลปหัตถกรรมยอดฝีมือของศรีดอนชัย กล่าวถึงการได้ทำงานกับศิลปินร่วมสมัยว่า

“ตอนแรกเรากลัวว่าเราจะทำได้ไหม จะไปทางไหน เรานึกภาพไม่ออก พอเขาให้คอนเซ็ปต์มาลองทำดู ในเมื่อเราทำงานต่อยอดจากของคุณแม่แล้วเราอยากพัฒนาให้ผ้าทอไทลื้อมีความเป็นศิลปะมากขึ้น ได้เรียนรู้การทำงานของศิลปินว่าต้องเริ่มต้นจากความคิดก่อนการทำงานจึงมีที่มาที่ไป ได้เรียนรู้จากเขาเยอะค่ะ”

การพลัดพราก พังทลาย

ห้องสุดท้ายเป็นการเล่าเรื่องผลกระทบในเชิงสัญลักษณ์ การผสมผสานของน้ำ โคลน สารพิษ และสัตว์ประหลาดกลายพันธุ์ ภัณฑารักษ์นำผลงานของ กฤษฎางค์ อินทะสอน ศิลปินแนวป๊อบอาร์ตผสมล้านนาในชุดนาคเล่นน้ำ และน้ำท่วม ที่เปรียบเสมือนบันทึกเหตุการณ์อุทกภัยปี พ.ศ. 2554 เทคนิควาดเส้นด้วยหมึกจีนบนกระดาษสา ที่ได้รับแรงบันดาลใจจากคัมภีร์พับสาของล้านนา ที่บันทึกเรื่องราวของผู้คนในอดีตมาให้เราทำความรู้จักกับตัวตนของศิลปินพอสังเขป

 

“น้ำท่วม” ผลงานบันทึกเหตุการณ์น้ำท่วมใหญ่ปี 2554 และ “นาคเล่นน้ำ” สะท้อนความผูกพันของศิลปินที่มีต่อแม่น้ำ

 

ก่อนเข้าไปสู่การพัฒนาผลงานร่วมกับอัญชลี ช่างทอจากศรีดอนชัย สร้างสรรค์ผลงาน Flood Mon หรือ สัตว์ประหลาดกลายพันธุ์จากปลาแค้ แร่แรร์เอิร์ธ และปีศาจข้าวโพด

“สัตว์ประหลาด 3 ตัว หมายถึงภัยเงียบที่กำลังกัดกินชาวท้องถิ่นภาคเหนือ ปลาแค้สีชมพูเป็นตัวแรกที่ลงมือทำ เป็นสัตว์ประหลากที่กำลังกัดกินโลกใบเดิมที่ใช้เศษผ้าทอของศรีดอนชัยเป็นสื่อ

โครงร่างเป็นครีบของปลาแค้ที่ติดเชื้อในแม่น้ำโขง แม่น้ำสายที่ตอนนี้ชาวบ้านกินไม่ได้แล้ว จะเห็นว่ามีปุ่มปรสิตสีแดง ๆที่กำลังกัดกินเจ้าตัวนี้อยู่

ส่วนลำตัวแสดงถึงน้ำที่กำลังไหลท่วมลงมา บอกพี่น้อง (อัญชลี)ว่าขอเศษผ้ามาใช้เย็บติดกันไม่ต้องทอใหม่เพราะเราอยากใส่ความหมายของความพังของสิ่งที่เกิดขึ้น”

กฤษฎางค์ อินทะสอน กับผลงาน Flood Mon (ปีศาจข้าวโพด และปลาแค้กลายพันธุ์)

 

เช่นเดียวกับปีศาจข้าวโพดที่ลำตัวตัดเย็บด้วยเศษผ้าเหลือใช้นำมาปะติดกัน

“ตัวนี้เกิดจากการทำไร่ข้าวโพดจนทำให้ภูเขาหัวโล้น อีกหนึ่งต้นเหตุของน้ำท่วมแม่สายบ้านเกิดของผมเป็นเหตุการณ์ที่ค่อนข้างสะเทือนใจ ส่วนตัวสุดท้ายเป็นปีศาจแรร์เอิร์ธ สารพิษปนเปื้อนทำให้เราไม่สามารถกินปลาแม่น้ำโขงได้เหมือนเดิม เราใช้ชีวิตแบบเดิมไม่ได้อีกต่อไป”

รายละเอียดในปีศาจแรร์เอิร์ธ ที่นำเศษผ้าทอจากศรีดอนชัยมาเย็บต่อเข้าด้วยกัน

จากตำนานทุ่งสามหมอนอันอุดมสมบูรณ์ไปด้วยทรัพยากรธรรมชาติและวิถีชีวิตของผู้คนที่ผูกพันกับแม่น้ำ สู่ตำนานบทใหม่ ธรรมชาติที่เปลี่ยนแปลงไปด้วยน้ำมือมนุษย์ เขื่อน เหมืองแร่ กำลังสร้างผลกระทบไม่ใช่แค่ไทลื้อศรีดอนชัย หรือ ผู้คนที่อาศัยอยู่ริมแม่น้ำโขง แต่เป็นเราทุกคน

อัญชลี ธีระโคตร พลวัฒ ประพัฒน์ทอง หัวหน้าโครงการศรีดอนชัยใช้สร้างสรรค์ สุริยา วงค์ชัย และอุบัติสัตย์

เกี่ยวกับ : นิทรรศการร่วมสมัย Three Pillow Hybrid Disperal : ทุ่งสามหมอน

เป็นส่วนหนึ่งของโครงการศรีดอนชัยใช้สร้างสรรค์ ม.แม่ฟ้าหลวง ได้รับทุนสนับสนุนการดำเนินงานจากโครงการพัฒนาต้นแบบพื้นที่สร้างสรรค์ (Creative Cultural District) โดย สำนักงานส่งเสริมเศรษฐกิจสร้างสรรค์ (CEA)

ร่วมดำเนินงานโดย คณะสถาปัตยกรรม ศิลปะและการออกแบบ สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกล้าเจ้าคุณทหารลาดกระบัง เพื่อสร้างต้นแบบพื้นที่วัฒนธรรมสร้างสรรค์ พื้นที่ศรีดอนชัย อ.เชียงของ จ.เชียงราย เป็นหนึ่งใน 5แห่ง มีการทำงานเพื่อสร้างพื้นที่เรียนรู้ระหว่างช่างทอผ้าที่เชี่ยวชาญกับนักสร้างสรรค์ ในลักษณะ Artist (designer) Residency Program

นิทรรศการจัดแสดงที่พีเพิลส์แกลเลอรี่ ชั้น 2 หอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร 4-30 พฤศจิกายน 2568