เรื่องที่สุดของ ‘กัญญา เจริญศุภกุล’ ศิลปินแห่งชาติในวันที่มีอายุครบ 77 ปี

นับตั้งแต่ผลงาน “ความเจ็บปวดรวดร้าวของพระแม่ธรณี” ( Whitewash for Mother Earth) ของ ศาสตราจารย์เกียรติคุณ กัญญา เจริญศุภกุล จัดแสดงในเทศกาลศิลปะร่วมสมัยนานาชาติ  บางกอก อาร์ต เบียนนาเล่ Bangkok Art Biennale 2024 (BAB2024)  บริเวณ ชั้น B2 ศูนย์การประชุมแห่งชาติสิริกิติ์ ตั้งแต่ปลายเดือนตุลาคมปีที่ผ่านมาจนถึงวันสุดท้ายในวันที่ 25 กุมภาพันธ์ 2568 ดูเหมือนว่าคิวนัดหมายเข้าชมและสนทนากับอาจารย์จะค่อนข้างแน่นน้อง ๆ ดารานักแสดงเลยทีเดียว

โชคดีที่เรามีช่วงนาทีทองได้พบปะพูดคุยกับ อ.กัญญา ถึงเรื่องราวกว่าจะมาเป็นผลงานศิลปะขนาดใหญ่ที่รวมความเป็นที่สุดในหลายแง่มุมของชีวิตในปีที่ 77 ที่เกิดขึ้นในปี 2567 ที่ผ่านมา

กลุ่มนักศึกษา คณาจารย์ เข้าชมผลงานกันอย่างต่อเนื่อง

“ปีที่แล้วชีวิตอาจารย์มีการเปลี่ยนแปลงหลายอย่าง เริ่มต้นจากการต้องย้ายสตูดิโอเนื่องจากพื้นที่โรงงานที่เราเช่าอยู่มีคนมาซื้อ ทำให้ต้องย้ายพื้นที่ทำงานไปอยู่อีกอาคารหนึ่งของโรงงาน ซึ่งมีพื้นที่มากกว่าแต่ต้องใช้เวลาซ่อมแซมอยู่ 5-6 เดือน 

ยังไม่ทันได้ทำงานที่ค้างอยู่ ดร.อภินันท์ โปษยานนท์ (ประธานอำนวยการและผู้อำนวยการศิลป์ บางกอก อาร์ต เบียนนาเล่) เชิญให้มาทำงานศิลปะชิ้นใหญ่เพื่อนำมาจัดแสดงในเทศกาลศิลปะร่วมสมัยนานาชาติ  บางกอก อาร์ต เบียนนาเล่ 

ดร.อภินันท์ บอกว่ามีพื้นที่ให้ 19 เมตร ชิ้นงานน่าจะมีขนาด 14 เมตร อาจารย์ตอบรับด้วยความตื่นเต้นแล้วก็เป็นห่วงตัวเองเหมือนกันว่าจะทำได้หรือไม่เพราะว่าเพิ่งผ่าตัดพังผืดที่มือขวามา 2 เดือน อาจารย์ทำงานภาพพิมพ์มาตลอด แม่พิมพ์หินค่อนข้างหนัก มือทั้งสองข้างตอนนี้มีอาการชา นิ้วล็อค”

ศาสตราจารย์เกียรติคุณ กัญญา เจริญศุภกุล

อ.กัญญา ตัดสินใจเลื่อนการผ่าตัดพังผืดที่มือซ้ายออกไปก่อน ด้วยความรู้สึกที่อยากท้าทายและเติมเต็มความต้องการภายในใจที่อยากจะมีโอกาสสร้างสรรค์ผลงานขนาดใหญ่สักครั้งหนึ่งในชีวิต

“เคยคุยกับ อ.ธวัชชัย สมคง ผู้ก่อตั้ง Matdot Art Center ว่าในชีวิตเราควรจะทำงานชิ้นใหญ่ ๆ สักชิ้นที่เราสามารถปล่อยพลังได้เต็มที่ เมื่อมีโอกาสเข้ามาจึงรีบคว้าเอาไว้ ประกอบกับคอนเซ็ปต์ของงาน คือ รักษา กายา โดนใจเรา 

กายา เปรียบเหมือนพระแม่ธรณีที่พิทักษ์โลกเอาไว้ เราต้องโอบอุ้มท่านที่กำลังเผชิญกับวิบากกรรมไม่ว่าจะเป็นภัยพิบัติทางธรรมชาติอันเนื่องมาจากการเปลี่ยนแปลงของสภาพดินฟ้าอากาศ ภัยจากมนุษย์ที่เผาผลาญทรัพยากร ทำลายสิ่งแวดล้อม จากการประกอบอุตสาหกรรม ขุดน้ำมัน การใช้สารเคมีในสงครามที่ทำลายทั้งชีวิตคน สัตว์ ต้นไม้ รวมไปถึงดิน ฟ้า อากาศ

หากเปรียบพระแม่ธรณีเป็นมนุษย์ผู้หญิงคนหนึ่ง ร่างกายเธอคงมีสภาพเหมือนผู้ป่วยหนัก ผิวกายคงจะเต็มไปด้วยบาดแผลเกินเยียวยา ถึงเวลาแล้วที่เราทุกคนต้องโอบอุ้ม ดูแล อาจารย์จึงสร้างผลงานศิลปะชิ้นนี้ขึ้นมาโดยตั้งชื่อว่า ความเจ็บปวดรวดร้าวของพระแม่ธรณี”

ลงมือสร้างงานภายในสตูดิโอที่มีความยาวน้อยกว่าชิ้นงาน

เพื่อแสดงถึงพลังความยิ่งใหญ่ของพระแม่ธรณี  อาจารย์จึงเพิ่มความยาวของม้วนผ้าใบปกติ 14 เมตรให้มีความยาวรวม 15 เมตร สำหรับเผื่อส่วนที่เป็นหัวและท้ายของชิ้นงาน แน่นอนว่าผืนผ้าใบยาวขนาดนี้ ย่อมมีปัญหาในการทำงานไม่น้อย เนื่องจากสตูดิโอมีความยาวเพียง 13 เมตร

“เราใช้วิธีทำงานคล้ายเขียนหนังสือ เริ่มต้นทางด้ายซ้ายก่อน พอลงสีสร้างลวดลายแล้วใช้พัดลมเป่าให้แห้งก่อนม้วนเก็บแล้วลงสีบนผ้าใบส่วนที่ต่อเนื่องไป เป็นการทำงานในแนวราบตัวเรายืนอยู่บนผืนผ้าใบเหมือนเรายืนอยู่บนผืนดิน เหมือนเราได้อยู่ใกล้พระแม่ธรณีมากที่สุด

ส่วนการทำงานมีวิธีคิดเป็นสัญลักษณ์ การลงสีจะทำงานเหมือนภาพพิมพ์ คือ ลงทีละสีเริ่มที่สีดำก่อนแทนความหมายถึงความว่างเปล่าที่ไร้ซึ่งสิ่งมีชีวิต

เลเยอร์ที่ 2 ใช้สีเขียวสื่อถึงการกำเนิดของสิ่งมีชีวิต  ต่อด้วยสีสันต่าง ๆ เช่น เหลือง ทอง ม่วง ฟ้า ชมพู ก่อนที่จะเป็นสีแดงสื่อถึงโลหิตของพระแม่ธรณี ปิดท้ายด้วยการชโลมทับด้วยสีขาว สัญลักษณ์ของการเยียวยารักษาบาดแผล”

กระป๋องสี ไม้กวาด นำมาใช้แทนพู่กัน

เมื่อใด ที่คุณรับรู้ถึงความเคลื่อนไหวที่เจ็บปวดของ พระแม่ธรณี เมื่อนั้นความเจ็บปวดของคุณ อาจเป็นเพียงแค่เม็ดทราย - กัญญา เจริญศุภกุล (ภาพ : รายละเอียดของผลงานความเจ็บปวดรวดร้าวของพระแม่ธรณี)

สีที่สาดลงไปมีการผสมกับทรายเพื่อให้เกิดบอดี้ในการสร้างรูปทรง ร่องรอย งานนี้อาจารย์ต้องพัฒนาอุปกรณ์ในการลงสีให้ใหญ่ขึ้น มีทั้งกระป๋อง กะละมัง ไม้ ไม้กวาด ทั้งขูดทั้งขีด กระทุ้งเพื่อให้เกิดรูปทรงตามโครงภาพที่ร่างไว้ เช่น รูปทรงของพายุเฮอริเคนชนิดที่ถล่มเกาะหายไป ทำให้บ้านช่องลอยทั้งหลัง เป็นการรวบรวมการเปลี่ยนแปลงของโลกจากภัยธรรมชาติที่มีความรุนแรง ดุดันมากขึ้น อันเนื่องมาจากฝีมือมนุษย์เราที่เผาผลาญทรัพยากรอย่างสิ้นเปลือง จนก่อให้เกิดโศกนาฏกรรมทั้งหลายทั้งมวล

ตลอดระยะเวลา 10 วันในการทำงานที่ท้าทายพลังกายและใจขั้นสุด อ.กัญญา กล่าวว่า “อายุไม่ใช่อุปสรรค แต่ร่างกายนี่สิเป็นอุปสรรค”

ผู้ช่วยศิลปินที่ช่วยทั้งงานและช่วยประคอง จับมือมิให้ล้ม

“เหนื่อยเร็ว ก้มมากไม่ได้ แต่แปลกมากเวลาทำงานกลับลืมตัว มีความสุขอย่างมหัศจรรย์ ทำให้คิดถึงคำพูดของพี่เทพศิริ สุขโสภา (ศิลปินและรุ่นพี่คณะจิตรกรรม ประติมากรรมและภาพพิมพ์ ม.ศิลปากร) บอกไว้ว่าการทำงานศิลปะมันเหมือนมีพลังบางอย่างที่เข้ามาเล่นกับเรา  มือที่เคยเจ็บ นิ้วที่เคยล็อค เข่าที่ปวดก็ลืมไปหมด แต่พอเลิกงานกลับถึงบ้านก็สลบเหมือนกันนะ”

ในบันทึกเดือนสิงหาคม 2567 อ.กัญญาเขียนไว้ว่า 

• วันที่ 6 เริ่มสร้างสรรค์ผลงาน ความเจ็บปวดรวดร้าวของพระมาธรณี โดยมี Wonderful Dream Team นำโดย ไพโรจน์ พิเชฐเมธากุล จีรนันท์ แซ่ซิ้ม และ พิศิษฐ์  สันติปาตี เป็นผู้ช่วย เพราะทีมนี้คุ้นเคยกับงานเขียนภาพบนผนังตึกสูง 10 -12 ชั้น และภาพวาดบนกำแพงเขื่อนยาว 3 กิโลเมตร 
• วันที่ 20 เซ็นชื่อลงบนชิ้นงานเป็นอันเสร็จสิ้นการทำงานชิ้นใหญ่ที่สุดที่เคยทำมา
• วันที่ 28 ย้ายผลงานจากสตูดิโอไปยังสถานที่จัดแสดง ชั้น B2  ศูนย์การประชุมแห่งชาติสิริกิติ์ ระหว่างทีมงานออกไปจัดหาอุปกรณ์เพิ่มเติมที่สำเพ็ง ได้ทราบข่าวการประกาศผลการคัดเลือกศิลปินแห่งชาติ ประจำปี 2566 โดย อ.กัญญา ได้รับการเชิดชูเกียรติเป็นศิลปินแห่งชาติ สาขาทัศนศิลป์ (สื่อผสม) ผู้ช่วย จึงกลับมาพร้อมกับดอกกุหลาบสีแดงและขาว กล่าวได้ว่าเป็นอีกหนึ่งวันที่ดีที่สุดของชีวิต

อ.กัญญา เจริญศุภกุล กับ 'ความเจ็บปวดรวดร้าวของพระแม่ธรณี'

ดอกไม้แสดงความยินดีจากลูกศิษย์ที่มารวมตัวกันเป็นทีมผู้ช่วยคนสำคัญ

“ถ้าให้มองย้อนกลับไปในชีวิตการทำงานศิลปะ ปีที่ 77 นับว่าเป็นปีที่มีสีสันมากที่สุด สนุกที่สุด ปิติที่สุดอาจารย์ทำอย่างอื่นไม่เก่งเลยนะ ทำไข่ดาวไข่เจียวไม่ได้เรื่อง แต่งานศิลปะทำแล้วมีความสุข ไม่รู้สึกเหนื่อยหนัก อาจจะปวดเมื่อย เจ็บมือ เจ็บเข่าไปตามวัย แต่การทำ(ภาระ)กิจที่เลือกแล้ว สำหรับอาจารย์ คือ การทำสิ่งที่รัก ไม่ใช่ ‘ภาระ’ แต่อย่างใด”

• ปิติที่สุด – ที่ได้รับการเชิดชูเกียรติเป็นศิลปินแห่งชาติ สาขาทัศนศิลป์ (สื่อผสม) 
• ใหญ่ที่สุด – สร้างสรรค์ผลงานศิลปะ “ความเจ็บปวดรวดร้าวของแม่พระธรณี” ขนาด 3.17 x 14.46 เมตร
• หนักที่สุด – ผลงานประกอบไปด้วยสีและทรายมีน้ำหนักรวม 100 กิโลกรัม
• ท้าทายที่สุด - ในวัย 77 ที่มือทั้งสองข้างมีนัดผ่าตัดรักษาเส้นเอ็น พังผืด และนิ้วล็อค  ร่วมด้วยอาการเข่าเจ็บ

คงไม่สายเกินไปที่เราขอแสดงความยินดีที่อาจารย์ได้รับการเชิดชูเกียรติเป็นศิลปินแห่งชาติ สาขาทัศนศิลป์ (สื่อผสม) ประจำปีพ.ศ. 2566 มา ณ โอกาสนี้ คุณค่าที่คู่ควรเป็นอย่างยิ่งค่ะ

ภาพ : อนุตรา อึ้งสุประเสริฐ

เบื้องหลังการทำงานกับ 3 ผู้ช่วย และพัดลม 3 ตัว ในสตูดิโอยาว 13 เมตร

เกี่ยวกับศาสตราจารย์เกียรติคุณกัญญา เจริญศุภกุล

เกิด 20 กันยายน พ.ศ. 2490 ที่จ.นครราชสีมา สำเร็จการศึกษาระดับปริญญาตรี สาขาภาพพิมพ์ จากคณะจิตรกรรมประติมากรรมและภาพพิมพ์ มหาวิทยาลัยศิลปากร (พ.ศ. 2515) ปริญญาโท สาขาภาพพิมพ์ จากสถาบันศิลปะแห่งชิคาโก ประเทศสหรัฐอเมริกา (พ.ศ. 2520) เมื่อสำเร็จการศึกษาเข้ารับราชการเป็นอาจารย์สอนศิลปะ ภาควิชาภาพพิมพ์ คณะจิตรกรรมประติมากรรมและภาพพิมพ์ มหาวิทยาลัยศิลปากร 

เป็นศิลปินหญิงที่ได้รับการยอมรับอย่างกว้างขวาง ผู้สร้างเกียรติประวัติมากมาย และเป็นผู้ฟื้นฟูการเรียนการสอนภาพพิมพ์หิน ที่มุ่งมั่นถ่ายทอดองค์ความรู้ให้แก่ผู้เรียนอย่างเต็มความสามารถ ควบคู่ไปกับการพัฒนางานสร้างสรรค์ หรืองานวิจัยของตนเองให้โดดเด่น นำเสนอผลงานสู่สาธารณชน ทั้งในรูปแบบนิทรรศการและเอกสารทางวิชาการ ได้รับรางวัลในฐานะศิลปินและนักสร้างสรรค์ระดับชาติและระดับนานาชาติ

ปัจจุบันยังคงยืนหยัดทำงานเพื่อสังคมและสร้างสรรค์ผลงานศิลปะให้เป็นกระบอกเสียงรณรงค์และแสดงทัศนะที่มีต่อเรื่องไม่เป็นธรรมในสังคม อันสะท้อนจุดยืนและสำนึกที่มีต่อสังคมอย่างแรงกล้า

• ที่มา : คำประกาศเกียรติคุณศิลปินแห่งชาติ สาขาทัศนศิลป์ (สื่อผสม) พุทธศักราช 2566, กระทรวงวัฒนธรรม