ย้อนรอย 3 รัฐธรรมนูญ ผ่า 4 สูตร 'ระบบเลือกตั้ง'

ท่ามกลางการผลักดันแก้ไขรัฐธรรมนูญฉบับ 2560 ของพรรคการเมืองในประเด็น "ระบบเลือกตั้ง" กำลังเป็นอีกหนึ่งจุดเปลี่ยนอีกครั้งต่อความพยามแก้ระบบเลือกตั้งที่มาจากกติกาตามรัฐธรรมนูญ

ที่ผ่านมาตั้งแต่รัฐธรรมนูญฉบับ 2540 จนมารัฐธรรมนูญฉบับ 2560 และมาถึงปัจจุบันเป็นเวลา 24 ปีที่ประเทศไทยยังวนเวียนรัฐประหารและแก้แก้รัฐธรรมนูญเปลี่ยนระบบเลือกตั้งมาแล้วหลายระบบที่มาจากขั้วทางการเมือง ตามสถานการณ์เปลี่ยนแปลงในแต่ละยุค

หากย้อนไปที่การวางระบบกติกาเลือกตั้งในรัฐธรรมนูญทั้ง 3 ฉบับตั้งแต่รัฐธรรมนูญ 2540 , รัฐธรรมนูญ 2550 และรัฐธรรมนูญ 2560 มีการปรับเปลี่ยนรูปแบบระบบเลือกตั้ง และบัตรเลือกตั้งไว้มากมาย สามารถสรุปได้ดังนี้

เริ่มที่รัฐธรรมนูญ 2540 ซึ่งเป็นรัฐธรรมนูญที่ได้ชื่อว่าเป็นรัฐธรรมนูญฉบับประชาชน ขณะนั้นมีการเรียกร้องให้มีการปฏิรูปการเมืองและแก้ไขรัฐธรรมนูญให้มีความเป็นประชาธิปไตยหลังจากผ่านเหตุการณ์วิกฤติทางการเมืองในปี 2535 เรื่อยมา จนมาถึงกระบวนการสรรหาสภาร่างรัฐธรรมนูญ (ส.ส.ร.) ชุดแรกในปี 2539

เป็นที่มาของ ส.ส.ร. 99 คน ที่มาจากการเลือกตั้งประชาชนทางอ้อมทั้งหมด 76 จังหวัดและตัวแทนนักวิชาการ เสนอรายชื่อโดยสถาบันการศึกษาจำนวน 23 คน เพื่อเข้ามาทำหน้าที่ร่างรัฐธรรมนูฉบับ 2540 ซึ่งเกิดขึ้นในสมัยรัฐบาล "บรรหาร ศิลปอาชา" เป็นนายกรัฐมนตรี โดยมี "อุทัย พิมพ์ใจชน" ได้เป็นประธาน ส.ส.ร.คนแรก

สำหรับเจตนารมณ์ของรัฐธรรมนูญ 2540 ถูกกำหนดไว้ในเรื่อง "การปฏิรูปการเมือง" โดยมี 3 เป้าหมาย ประกอบด้วย 1.ขยายสิทธิเสรีภาพ และส่วนร่วมของพลเมืองในการเมือง 2.การเพิ่มการตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐโดยประชาชน เพื่อให้เกิดความสุจริตและโปร่งใสในระบอบการเมือง และ 3.การทำให้ระบบการเมืองมีเสถียรภาพและประสิทธิภาพ

โดยเฉพาะ "สูตรแรก" ในระบบเลือกตั้งตามรัฐธรรมนูญ 2540 นั้นถือเป็นนวัตกรรมใหม่ทางการเมือง เมื่อมีการบรรจุระบบ ส.ส.บัญชีรายชื่อ หรือ "ปาร์ตี้ลิสต์" จำนวน 100 คนเป็นครั้งแรก รวมกับส.ส.เขต 400 คน ขณะที่ ส.ว.มาจากการเลือกตั้งทั้งหมด 200 คนรวมสมาชิกรัฐสภา 700 คน

ขณะบัตรเลือกตั้งที่ใช้ในการเลือกตั้งเมื่อ 6 ม.ค.2544 และ 6 ก.พ.2548 ซึ่งเป็นกติกาในรัฐธรรมนูญ 2540 เป็นบัตรเลือกตั้ง 2 ใบ แบ่งเป็นเลือก ส.ส.เขต และเลือกพรรคการเมืองในการคำนวณ ส.ส.บัญชีรายชื่อ โดยคะแนนขั้นต่ำของพรรคที่ได้ ส.ส. บัญชีรายชื่ออยู่ที่ 5 % จากคะแนนรวมทั้งประเทศ ส่วนการเลือกนายกรัฐมนตรี ต้องใช้เสียงครึ่งหนึ่งของจำนวน ส.ส. 500 เสียงในสภาอยู่ที่ 251 คน และคุณสมบัติผู้ที่เป็นนายกฯ ต้องมาจาก ส.ส.เท่านั้น โดย พ.ต.ท.ทักษิณ ชินวัตร จากพรรคไทยรักไทยได้เป็นนายกฯ 2 สมัย

จากนั้นในการเลือกตั้งวันที่ 2 เม.ย.2549 ยังคงใช้ระบบเลือกตั้ง "สูตรแรก" เช่นเดิม แต่จากคำวินิจฉัยศาลรัฐธรรมนูญให้การเลือกตั้งครั้งนั้นไม่ชอบด้วยรัฐธรรมนูญ เนื่องจากพรรคไทยรักไทยได้ว่าจ้างพรรคการเมืองขนาดเล็กเพื่อลงรับสมัครรับเลือกตั้งจนเป็นที่มาของการถูกยุบพรรค โดยศาลรัฐธรรมนูญให้จัดการเลือกตั้งใหม่ในวันที่ 15 ต.ค.2549 แต่มาเกิดเหตุการณ์รัฐประหาร 19 ก.ย.2549 ทำให้การจัดเลือกตั้งครั้งนั้นต้องยุติไป

ถัดมาในการร่างรัฐธรรมนูญฉบับ 2550 ภายหลังการรัฐประหาร 19 ก.ย.2549 เป็นเวลา 1 ปีครึ่งต่อการกำหนด "สูตรที่ 2" ในการเลือกตั้งวันที่ 23 ธ.ค.2550 มีการปรับเปลี่ยนรูปแบบเลือกตั้งผ่านบัตร 2 ใบ แต่แบ่งเป็น ส.ส.แบบเขตเดียวเรียงเบอร์จำนวน 400 คน และส.ส.ระบบสัดส่วนอีก 80 คน ขณะที่ ส.ว.ปรับให้มี ส.ว.เลือกตั้ง 77 คนและสรรหาอีก 73 คน รวมสมาชิกรัฐสภา 630 คน ส่วนการเลือกนายกฯ ใช้เสียงครึ่งหนึ่งจากจำนวน ส.ส. 480 เสียงอยู่ที่ 241 คน และคุณสมบัติผู้ที่เป็นนายกฯ มาจาก ส.ส.เช่นกัน โดยผลการเลือกตั้งนายสมัคร สุนทรเวช จากพรรคพลังประชาชนได้เป็นนายกรัฐมนตรี

จากนั้นมีการแก้ไขระบบเลือกตั้งอีกครั้งในรัฐธรรมนูญ 2550 ช่วงที่รัฐบาลนายอภิสิทธิ์ เวชาชีวะ ในปี 2554 โดยการเลือกตั้ง 3 ก.ค.2554 ในระบบการเลือกตั้งตามรัฐธรรมนูญ 2550/2 กำหนด "สูตรที่ 3" ใช้บัตรเลือกตั้ง 2 ใบ และลดจำนวน ส.ส.แบ่งเขตจาก 400 คนเป็น 375 คน และเพิ่ม ส.ส.บัญชีรายชื่อจาก 80 คนเป็น 125 คน

ส่วนที่มาของ ส.ว.ยังมาจาก ส.ว.เลือกตั้ง 77 คนและ ส.ว.สรรหาอีก73 คน รวมสมาชิกรัฐสภา 650 คน และคุณสมบัติผู้ที่เป็นนายกฯ ต้องมาจาก ส.ส.โดยผลการเลือกตั้ง น.ส.ยิ่งลักษณ์ ชินวัตร จากพรรคเพื่อไทยได้เป็นนายกรัฐมนตรี

ต่อมาในการเลือกตั้ง 2 ก.พ.2557 ซึ่งใช้กติกาตามการเลือกตั้ง 3 ก.ค.2554 การเลือกตั้งตามรัฐธรรมนูญ 2550/2 แต่ศาลรัฐธรรมนูญวินิจฉัยว่า การเลือกตั้งครั้งนี้เป็นโมฆะเนื่องจากไม่ชอบด้วยรัฐธรรมนูญ เพราะไม่สามารถเลือกตั้งให้แล้วเสร็จทั่วประเทศได้ภายในวันเดียวตามรัฐธรรมนูญมาตรา 108 วรรคสอง

จนกระทั่งถึงเหตุการณ์รัฐประหาร 22 พ.ค.2557 มีการร่างรัฐธรรมนูญใหม่ก่อนประกาศใช้ในปี 2560 ซึ่งถูกปรับเปลี่ยนระบบเลือกตั้งอีกครั้งมาเป็น "สูตรที่ 4" ในระบบ "จัดสรรปันส่วนผสม" มี ส.ส.เขต 350 คน และส.ส.บัญชีรายชื่อ 150 คน ซึ่งการเลือกตั้ง 24 มี.ค.2562 ถือเป็นครั้งแรกตั้งแต่ปี 2540 ที่ใช้ "บัตรเลือกตั้งใบเดียว" เพื่อนำทุกคะแนนแต่ละพรรคได้รับทุกเขต ไปคำนวณ ส.ส.ปาร์ตี้ลิสต์ส่วนที่มา ส.ว.เป็นครั้งแรกตั้งแต่ปี 2540 ที่สรรหาทั้งหมด 100 % ในจำนวน 250 คน (ตามบทเฉพาะการ 5 ปีแรกจากนั้นลดเหลือ200 คน) รวมมีสมาชิกรัฐสภา 750 คน

สำหรับการเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญในคุณสมบัตินายกรัฐมนตรีตามรัฐธรรมนูญ 2560 ได้กำหนดที่มาไม่ต้องเป็น ส.ส. ไม่ต้องเป็นสมาชิกพรรคการเมือง แต่มาจากการอยู่ในบัญชีรายชื่อนายกฯ จากแต่พรรคการเมืองที่เสนอก่อนเลือกตั้ง

ขีดเส้นใต้ 3 เส้นไปถึง "ที่มา" การเลือกนายกฯใน 5 ปีแรกตามบทเฉพาะการ ให้อำนาจ 250 ส.ว.ในฐานะ "สมาชิกรัฐสภา" และ ส.ส. 500 คน ร่วมลงมติเลือกนายกฯ โดยใช้เสียงกึ่งหนึ่งของทั้งสองสภาที่ 376 เสียง และผลการเลือกตั้ง พล.อ.ประยุทธ์ จันทร์โอชา จากพรรคพลังประชารัฐได้เป็นนายกรัฐมนตรี

ทั้งหมดเป็นที่มาของการปรับเปลี่ยนรูปแบบระบบเลือกตั้งผ่านกลไกตามรัฐธรรมนูญทั้ง 3 ฉบับตั้งแต่ปี 2540 เป็นต้นมา ซึ่งทุกการร่างรัฐธรรมนูบฉบับใหม่ทุกครั้งเป็นเหมือน "ไทม์ไลน์" ประกอบสภาพความเป็นไปทางการเมืองในแต่ละยุค สะท้อนการช่วงชิงความได้เปรียบเพื่อสร้างกติกาที่อยู่บนผลประโยชน์ทั้งสิ้น.