โมเดลเก็บ 'ขยะ' เมืองแม่จัน ‘แยกเป็น ทิ้งถูก เก็บหมด’

การแยก 'ขยะ' คือการลดขยะจริงหรือ แล้วการแยกขยะจะเริ่มอย่างไร ประโยชน์ที่เป็นรูปธรรมคืออะไร การขอความร่วมมือจากชุมชน ต้องอธิบายให้เข้าใจถึงปัญหาและผลลัพท์ที่จะได้ ชุมชนเข้าใจแล้วคิดลงมือร่วมกัน การ“แยกขยะ” จึงไม่ยากอย่างที่คิด

 

เสกสรรค์ จันทร์ถิระติกุล รองนายกเทศมนตรีตำบลแม่จัน อ.แม่จัน จังหวัดเชียงรายเล่าถึงจุดเริ่มต้นในการคิดแยกขยะชุมชนว่า บ่อขยะเต็มเกือบทุกหลุมจนเหลือบ่อสุดท้าย คณะทำงานด้านสาธารณสุขมีข้อเสนอให้แยกขยะ ท่ามกลางกระแสโซเชียลวิพากษ์วิจารณ์กันว่า บอกให้ครัวเรือนแยกขยะ ในที่สุดคนเก็บขยะก็เอาไปรวมกันอยู่ดี

“ก็เลยตกลงกันว่าเราจะมีตารางในการเก็บขยะแต่ละประเภทในแต่ละวัน แรกๆ เจอปัญหาหนักเพราะแม่จันเป็นเมือง บริบทของเมืองค่อนข้างยากตรงที่จะเปลี่ยนวิธีคิดของคน เปลี่ยนนิสัยว่าจะต้องแยก เราใช้ความพยายามโดยเริ่มต้นทำความเข้าใจ เจ้าหน้าที่เทศบาลทุกคนตระเวนออกไปตามบ้านทุกหลัง แจกใบปลิวว่าจะเก็บขยะแบบไหน ตอนแรกอธิบายปัญหาก่อนว่า บ่อขยะกำลังจะเต็ม เราเคยเก็บขยะสูงสุดวันละ 16 ตัน พอเราเก็บถังขยะออกจากริมถนน จะเหลือขยะแค่ 10 ตันต่อวัน พอมีโครงการคัดแยกขยะก็ลดลงไปอีกเหลือวันละ 6 ตัน”

ส่วนหนึ่งที่ขยะลดลงไป เนื่องจากการเก็บถังขยะสาธารณะออกไป ลดการทิ้งขยะจากคนนอกพื้นที่ ที่เข้ามาติดต่อค้าขาย และผู้คนที่แวะเวียนผ่านมา

 “พอนักท่องเที่ยวผ่านเข้ามาในพื้นที่ก็บ่นว่าทำไมไม่มีถังขยะ ก็เลยนำถังขยะ 3 สี มาตั้งไว้ให้นักท่องเที่ยว แต่ก็ไม่ได้ผล เพราะคนเรายังไม่มีความเข้าใจในเรื่องของการแยกขยะ อีกอย่างในสมองคนเรามีแค่ ตาวิเศษเห็นนะ ควรทิ้งขยะให้เป็นที่เป็นทาง แต่ไม่ได้มองไปถึงว่าคุณจะต้องแยกขยะ แต่ตอนนี้มันเป็นขั้นกว่าคือทิ้งแล้วต้องแยกขยะด้วย ประเด็นคือ ต้องคิดก่อนทิ้ง เราก็เลยมีคอนเซ็ปต์ แยกเป็น ทิ้งถูก เก็บหมด ถ้าแยกไม่ถูก เทศบาลไม่เก็บทิ้งไว้แบบนั้น แรกๆก็มีคนโทรเข้ามาที่เทศบาลว่า ทำไมไม่ยอมเก็บขยะ”

 

โดยทำตารางเก็บขยะเช่น วันจันทร์ และ วันพฤหัส จัดเก็บขยะประเภท หมอนเก่า,เสื้อผ้าเก่า,กระดาษทิชชู,ผ้าอนามัย,ก้นบุหรี่,แพมเพิส,โฟม,ฟรอยส์ห่ออาหาร วันอังคาร และวัน ศุกร์ เก็บขยะที่ย่อยสลายได้เช่น กากชา,ก้างปลา,เปลือกไข่,กระดูก,ใบตอง,กิ่งไม้,เปลือกผลไม้,เศษอาหาร,เศษผัก/ซากพืช/ใบไม้ วันพุธ และ วันเสาร์ เก็บขยะรีไซเคิลเช่น เหล็ก, ทองแดง/ทองเหลือง, พลาสติก, ยางรถยนต์, กระดาษทุกชนิด, ถุงขนมและถุงกาแฟ, ถุงพลาสติกทุกประเภทนำเศษอาหารออก, กล่องนม กล่องน้ำผลไม้ กล่องกะทิ ทุกวันที่ 1 ของเดือน จัดเก็บขยะอันตราย เช่น หลอดไฟ, กระจก, แบตเตอรี่, ถ่านไฟฉาย,อุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์, กระป๋องสเปรย์ และภาชนะบรรจุสารอันตราย พร้อมทั้งมีการรณรงค์ลดใช้ถุงพลาสติก ลดการใช้กล่องโฟมอีกด้วย

 

“แรกๆ ที่เราทำโครงการนี้พบปัญหาว่าขยะอินทรีย์ยังมีรายละเอียดปลีกย่อยลงไปอีก นอกจากเศษอาหารแล้วยังมีประเภทกิ่งไม้ ใบไม้ เราก็เลยบริการเก็บขยะอินทรีย์ให้ทุกวัน คนแม่จัน 80-90 เปอร์เซ็นต์ให้ความร่วมมือเป็นอย่างดี แม้จะยังแยกได้ไม่ดีเท่าอำเภออื่นเช่นที่ตำบลเชียงเคี่ยน อำเภอเทิง เขาทำได้ดีมากตั้งแต่แยกขยะมา 5 ปีไม่มีผู้ป่วยไข้เลือดออกเลย ปัญหาเรื่องแมลงวันก็หมดไปด้วย”

วัฒนพงค์ ถิรภัทรไพบูรย์ ผู้อำนวยการกองสาธารณสุขและสิ่งแวดล้อม กล่าวเสริมว่า ปัจจุบันนี้คนในชุมชมช่วยกันเป็นหูเป็นตา สอดส่องว่ามีคนนอกชุมชนแอบมาทิ้ง 'ขยะ' ในพื้นที่หรือเปล่า หรือมีใครแอบเอาขยะที่ไม่ได้คัดแยกมาวางที่หน้าบ้านคนอื่นไหม

 “พอเราทำโครงการคัดแยกขยะ บ่อขยะที่คาดว่าจะเต็มภายใน 2-3 ปี ตอนนี้ 4 ปีแล้วขยะยังไม่ถึงครึ่งบ่อเลย ถ้าเราเอาทุกอย่างไปใส่ในบ่อเดียวกัน ก็จะทำให้เต็มเร็วมาก ส่วนขยะอินทรีย์เราไม่ได้ใช้เทคโนโลยีอะไรเลย แค่ขุดหลุมดินแล้วทิ้งขยะอินทรีย์ลงไป ปริมาตรของขยะลดลงไปเองเรื่อยๆ ตามธรรมชาติ ผมพยายามเน้นเรื่องขยะอินทรีย์ต้องดึงแยกออกมาจากขยะให้ได้ 100 เปอร์เซ็นต์ สิ่งที่ได้คือกลิ่นของขยะจะไม่มี สัตว์นำโรคต่างๆ ทั้งหนูและแมลงวันก็หายไป บ่อขยะเราแมลงวันมีบ้างแต่ไม่เยอะ เพราะไม่มีอาหารให้กินไม่มีปัญหาเรื่องมลภาวะ”

 

ลักษณะการทิ้งขยะลงในบ่อ ยังคงใช้หลุมเดียวกัน ทว่าแบ่งโซนของขยะ เนื่องจากเป้าหมายในอนาคตหากต้องนำขยะออกมาใช้ประโยชน์ก็สามารถขุดรื้อออกมาตามโซนที่ทิ้งขยะได้

 “ขยะที่เราทิ้งอย่างดีสามารถขุดออกมาใช้ประโยชน์ได้ในอนาคต เช่นผลิตเป็นพลังงานไฟฟ้า แต่ต้นทุนสูง ถ้ามีบริษัทเอกชนมาลงทุนทำโรงงานผลิตไฟฟ้าเราก็พร้อม เพราะแยกขยะไว้อย่างดีแล้ว บ่อขยะเราก็จะไม่มีปัญหาด้วยเพราะสามารถหมุนเวียนใช้งานได้ โดยไม่ต้องกลัวว่าขยะจะล้นบ่อ เรามีบ่อขยะทั้งหมด 4 บ่อในพื้นที่ 11 ไร่ ตอนนี้เหลือบ่อสุดท้ายอย่างที่ท่านรองฯได้กล่าวไปแล้วเบื้องต้น”

สุพัส โชติ หัวหน้าฝ่ายบริหารงาน สาธารณสุข แสดงความคิดเห็นว่า ต้องให้ชุมชนตัดสินใจเองว่าในเมื่อบ่อขยะใกล้จะเต็มแล้วเราจะทำอย่างไร หากขยะวางอยู่หน้าบ้านทุกคนแล้วไม่มีใครมาเก็บขยะจะทำอย่างไร เมื่อทุกคนเข้าใจก็จะยอมรับเงื่อนไขและปฏิบัติตาม

              “พอเรารู้ว่าเราวิกฤตแล้วเหลือขยะบ่อสุดท้าย ก็นำเข้าไปสู่ประชาคมหมู่บ้านว่าเราจะไม่ไหวแล้ว ให้ชาวบ้านช่วยกันตัดสินใจว่าเราจะทำยังไงต่อไป พอเขาเข้าใจก็จะรู้ว่าควรทำอย่างไร ก็จะยอมรับเงื่อนไข กฏกติกาทุกอย่างง่ายขึ้น เข้าไปพูดคุยว่าชุมชมจะช่วยเราทำอะไรได้บ้าง นำมาสู่การทำตารางเก็บขยะออกมา แรกๆ รูปแบบง่ายๆปริ้นกระดาษขาว-ดำธรรมดา ส่วนใหญ่จะเป็นผู้สูงอายุในการจัดการเก็บขยะลูกหลานทำงานดูยาก ก็เลยเปลี่ยนรูปแบบใหม่ทำออกมาแบบมีรูปภาพไม่ต้องอ่านก็เห็นได้ง่าย มีสป๊อตโฆษณาวิทยุชุมชน แยกขยะอย่างไร วันไหนทิ้งอะไรบ้าง มีการประชาสัมพันธ์ไปเรื่อยๆ ทำได้ง่ายเพราะชาวบ้านรับรู้ปัญหาตั้งแต่แรกแล้วว่าเกิดอะไรขึ้น วิกฤตคืออะไร ทางออกของปัญหาต้องทำยังไง เราไม่ต้องหมดให้ชาวบ้านช่วยคิดด้วยเขาจะได้มีส่วนร่วม”

              การแยกขยะมีปัจจัยหลายอย่าง ต้องแยกขยะแล้วยังไง อันนี้ฉันคิดว่าต้องอยู่สีนี้ ไม่ใช่แค่ความรู้ ต้องเข้าใจด้วย คนแรกทิ้งผิดถัง คนต่อไปก็จะผิดไปเรื่อยๆ จิตสำนึกที่ร่วมกันรับผิดชอบต่อสังคมเป็นเมืองที่สะอาด น่าอยู่ ต้องเดินไปพร้อมกัน ไปประเทศอื่น ญี่ปุ่น ยุโรป ทำไมเราต้องแยก และเราก็แยกได้ พอมาบ้านเราทำไมไม่แยก ที่อื่นเทรวมกัน นี่คือความท้าทายที่เราต้องร่วมกันแก้ปัญหา

              อันดับแรกแยกขยะอินทรีย์ออกให้ได้ก่อนทุกอย่างก็จะง่ายขึ้น ทุกสิ่งทุกอย่างอยู่ที่ความตระหนัก ความเข้าใจของแต่ละบุคคลว่าจะสร้างสังคมให้ดีได้อย่างไร จิตสำนึกจะสร้างสังคมและสิ่งแวดล้อมของเราให้ดีขึ้นได้อย่างไร ทุกคนมีส่วนร่วมในการรับผิดชอบต่อตัวเองและสิ่งแวดล้อมอย่างไร

เช่นกินกาแฟเย็นจะทิ้งขยะก่อนทิ้งเทน้ำแข็งทิ้งดินย่อยสลายไป มดไม่ขึ้น เป็นต้น ถ้าน้ำแข็งละลายเปื่อนขยะชิ้นอื่นอีก ฯลฯ คลินิคที่รักษามีขยะติดเชื้อ ต้องเอาไปทิ้งกับโรงพยาบาล คนงานเคยเก็บแล้วเจอเข็มฉีดยาได้รับบาดเจ็บ สิ่งที่ซ่อนอยู่ในขยะคืออันตรายของผู้เก็บขยะ อย่างน้อยเราควรมีส่วนรับผิดชอบต่อชีวิตผู้อื่น หากทิ้งอย่างมีระบบก็จะปลอดภัยกับชีวิตของผู้อื่น กำจัดง่ายไม่มีปัญหาสิ่งแวดล้อม มีอะไรหลายอย่างที่ซ่อนอยู่ในขยะ ไม่ได้เพียงแค่ขยะ การแยกขยะคือวินัยที่ไม่ใช่การสร้างความยุ่งยาก เพราะการแยกขยะไม่ใช่หน้าที่ของคนอื่น คือหน้าที่ของคนทิ้งสิ่งที่ตัวเองไม่ต้องการแล้วไตร่ตรองว่าจะทิ้งขยะชิ้นนี้ลงที่ตรงไหนจึงจะเกิดประโยชน์ ไม่เดือดร้อนตัวเองและผู้อื่น สำหรับคนแม่จันกลายเป็นวิถีชีวิตปกติ หากจะทำต้องเจอการต่อต้าน เจอแรงเสียดทานเยอะหน่อย

แสงอรุณ ศรีปินตา สมาชิกสภาเทศบาล และในฐานะของประชาชนคนหนึ่งในตำบลแม่จัน เล่าความรู้สึกว่า แรกๆ ที่เทศบาลมีนโยบายการ 'แยกขยะ' เธอเองก็รู้สึกหงุดหงิดและรู้สึกว่าเป็นเรื่องยุ่งยากที่ไม่เคยทำมาก่อน ครั้นพอจะเริ่มต้นคัดแยกขยะ คนในครอบครัวยังไม่มีความเข้าใจเช่น ลูกกลับจากโรงเรียน สามีไปทำงาน กลับมาทิ้งขยะแบบไม่ถูกต้อง แม้ว่าจะแยกขยะในบ้านแล้ว คนในบ้านก็ยังทิ้งไม่ถูกถัง กว่าทุกคนจะเข้าใจปรับตัวกันอยู่นานนับเดือน แรกๆ คนในบ้านยังไม่ชิน ถ้าเราเข้าใจก่อน ก็ต้องพยายามบอกกล่าวคนในครอบครัว ยอมรับว่าทีแรกก็เหนื่อยอยู่เหมือนกันกว่าทุกคนจะเข้าใจและทิ้งขยะให้ตรงถังอย่างถูกต้อง

 

      “สำหรับชุมชนนี้ การแยกขยะไม่ใช่เรื่องยาก หากเราเปลี่ยนวิธีคิดของคนได้ สังคมเมืองที่เป็นประชาธิปไตย ทุกคนมีสิทธิเสรีภาพที่เท่าเทียมกัน บางคนใช้สิทธิของตนเองมากไป จนไม่รู้ตัวว่าไปกระทบกับสิทธิของผู้อื่น ต้องเปิดใจเรียนรู้ซึ่งกันและกัน ไม่มีใครได้ทุกอย่างทั้งหมด คนในชุมชนต้องปรับตัวเข้าหากัน จึงจะอยู่ร่วมกันได้อย่างสันติ ต้องออกแบบชุมชนให้ดี พวกเขากล่าวว่าไม่ได้ต้องการสร้างชุมชนต้นแบบ ทว่าทุกคนต้องก้าวเดินไปพร้อมกั นเพื่อความยั่งยืนของสุขอนามัยและสิ่งแวดล้อมในชุมชนต่างหาก”