เรื่องของ‘สติ’ ในระบบสาธารณสุขไทย

เพราะสมัยเรียนหนังสือ ก็เรียนรู้เรื่อง สติ ที่อธิบายโดยนักจิตวิทยาตั้งแต่รุ่นเก่าๆ

ที่กลับมาสนใจก็เพราะศาสตราจารย์ริชาร์ด เทเยอร์ (Richard Thayer) ที่เพิ่งได้รับรางวัลโนเบล สาขาเศรษฐศาสตร์คนล่าสุดปี 2017 ที่พูดถึง Nudge Theory ก็เกี่ยวข้องกับ สติ 

เทเยอร์ อธิบายว่า พฤติกรรมมนุษย์ในการแสดงออก ที่เป็นพฤติกรรมตัดสินใจทางเศรษฐศาสตร์ (Behavior Economic) นั้น เป็นพฤติกรรมที่แสดงออกโดยไม่ได้มีการกลั่นกรองอย่างเป็นเหตุเป็นผล อย่างที่ทฤษฎีทางเลือกที่ดีที่สุด หรือ Rational Comprehensive Decision-Making Model ที่พวกวิทยาศาสตร์ทางการบริหาร หรือ Administrative Science อธิบายมานาน โดยเฉพาะการการตัดสินใจเชิงการตลาด พูดง่ายๆ ก็คือมันมาจากการตัดสินใจจากความรู้สึกที่ฝังอยู่เบื้องลึกที่ไม่ใช่พฤติกรรมอย่างมีสติตามทฤษฎีทางเลือกที่ดีที่สุด

ทฤษฎีของเทเยอร์นี้ จริงๆ แล้วก็ไม่ใช่เรื่องใหม่ อย่างเช่นในนิทานอีสปเรื่องกระต่ายตื่นตูมก็ดี เรื่องพฤติกรรมนักลงทุนที่แห่กันเข้าซื้อหรือขายหุ้นก็ดี มันเกิดโดยไม่ได้ดูเหตุผล แต่ทำตามๆ กันไปที่เรียกว่าไปตามฝูง (Herding)

สำหรับตัวเองนั้น เวลาคุยเรื่อง สติ มักนึกถึงนักจิตวิทยาชาวเยอรมันชื่อ ซิกมันด์ ฟรอยด์ (Sigmund Freud) ที่อธิบายรูปแบบโครงสร้างของจิต (Structural Model of the Psyche) ว่ามี 3 ระดับใหญ่ๆ ตั้งแต่ระดับที่อยู่ฝังอยู่ภายใต้เบื้องลึกของจิตใจที่เรียกว่า id จนถึงระดับที่มีการควบคุมความรู้สึกที่อยู่เบื้องลึกไม่ให้แสดงออกมาทันทีที่เรียกว่า ego และการถูกกลั่นกรองจากสภาพแวดล้อม ศีลธรรม จรรยาบรรณ มนุษยธรรม และอะไรๆ ที่สังคมรอบข้างถือเป็นปทัสถาน (Norm) ว่าคนทั่วไปเขาทำกันหรือไม่ทำกัน เรียกว่า super-ego

ฉะนั้น สติ ก็คือการรู้ตัว รู้ว่ากำลังทำอะไร ดีหรือไม่ดีอย่างไร อย่างนั้น

id, ego, super-ego ของซิกมันด์ ฟรอยด์ ถ้าอธิบายเป็นคำพูดธรรมดาก็ได้เช่นกัน คือ id เป็นเรื่องจิตใต้สำนึก (Subconscious) ego เป็นเรื่องจิตสำนึก (Conscious) และsuper-ego เป็นเรื่องจิตก่อนสำนึก (Pre -conscious)

สติ จึงน่าจะหมายถึงเรื่องของจิตสำนึก และจิตก่อนสำนึก ซึ่งมีอยู่หลายระดับ แต่รวมๆ ก็คือให้มีสติทั้งระดับ Conscious และ Pre-conscious และถ้าจะให้เข้าใจมากขึ้นอีกนิด ก็อาจอธิบายได้ว่า เรื่องของ id หรือจิตใต้สำนึกนั้นมันมีทั้งตั้งแต่เกิดมาเป็นตัวเป็นตน ถ้าภาษาวิทยาศาสตร์ก็อาจพูดได้ว่ามาจากยีน หรือโครโมโซม (gene/chromosome) ที่ไม่ได้ถูกจัดระเบียบใหม่ (edited)

 super-ego หรือ จิตก่อนสำนึก นั้นเป็นเรื่องของการถูกพร่ำสอนหรือเรียนรู้เมื่อเติบโตขึ้นในสังคม ทำให้เกิดความรู้สึกว่าเรื่องนั้นควรทำ เรื่องนี้ไม่ควรทำ เป็นความรู้สึกผิดถ้าทำ รู้สึกไม่ดี รู้สึกน่าอาย อะไรอย่างนี้ ภาษาทางวิทยาศาสตร์เรียกว่า conscience ซึ่งก็คือเรื่องของสติในทางวิทยาศาสตร์

ส่วนเรื่อง ego นั้นเป็นเรื่องของ จิตสำนึก ในโลกแห่งความเป็นจริง ที่เกิดจากทั้งความต้องการจากเบื้องลึกของจิตใต้สำนึกและจิตก่อนสำนึก จิตสำนึกทำให้เกิดความรู้สึกที่คิดว่าควรทำเหมือนที่คนอื่นๆเขาทำหรือสามัญสำนึก เช่นพอเห็นสินค้าที่อยากได้ก็อาจรู้สึกอยากหยิบเอามาเป็นเจ้าของ แต่สามัญสำนึกของคนทั่วไปจะทำให้ไม่ทำอย่างนั้น แต่จะไปซื้อสินค้าแทน

เรื่องของจิตนั้นมีหลายระดับตั้งแต่ระดับก้าวร้าวจนถึงระดับที่เป็นความรัก ที่เห็นบ่อยๆก็เช่นเรื่องความต้องการทางธรรมชาติที่เป็นอีโรติก (auto erotic) การเทิดทูน (narcissistic) ความเย็นชา (anal) และความรู้สึกบูชา (phallic)เขียนไปเขียนมา ก็รู้สึกว่า เรื่องราวที่เกิดขึ้นในระบบสาธารณสุขบ้านเรานั้น หลายสิ่งหลายอย่างไม่ได้เกิดจากการมีจิตสำนึก

คุณตูน ที่วิ่ง ก้าวคนละก้าว เพื่อชีวิตของคนยากคนจนไม่มีเงินรักษาพยาบาลนั้น เชื่อว่าเป็นเรื่องที่ทำอย่างมีสติ หรือมีจิตสำนึกแน่นอน

แต่พวกที่กลุ้มรุมทำร้ายโรงพยาบาล หรือแม้กระทั่งพวกที่ยืนกอดอกดูโรงพยาบาลถูกทำร้ายด้วยความเฉยเมยนั้น ไม่แน่ใจว่ามีจิตสำนึก หรือยังมีสติ อยู่แค่ไหน

อ่านแล้ว ก็คิดเอาเอง