เขาชื่อ ‘ถนัด คอมันตร์’… จากปากคำอานันท์ ปันยารชุน

ให้กับประเทศไทย?

บางคนบอกว่าสิ่งที่อดีตรัฐมนตรีต่างประเทศท่านนี้สร้างไว้เป็น “นวัตกรรมทางการทูต” ของเอเชียในช่วงที่โลกกำลังเผชิญกับ “สงครามเย็น” อย่างร้อนแรง

การก่อตั้ง “อาเซียน” หรือ Association of Southeast Asian Nations (Asean) เป็นผลงานเต็ม ๆ อันเกิดจากวิสัยทัศน์ของคุณถนัด ที่เล็งเห็นภยันตรายที่กำลังคืบคลานเข้ามาในช่วงนั้น หากประเทศในภูมิภาคนี้ไม่รวมตัวกันเพื่อสร้างพลังต่อรองทั้งทางด้านการเมือง ความมั่นคง และเศรษฐกิจ

เพราะขณะนั้นการเผชิญหน้าระหว่างมหาอำนาจสองค่ายคือ สหรัฐด้านหนึ่ง กับจีน และสหภาพโซเวียตอีกด้านหนึ่ง กำลังบีบให้ประเทศเล็ก ๆ ในย่านนี้ต้องตกอยู่ในภาวะอ่อนไหวและเปราะบาง อีกทั้งภัยคอมมิวนิสต์ก็กำลังคุกคามในหลายจุด ขณะที่ก็ไม่แน่ใจว่าหากเกิดเหตุเภทภัยจริง ๆ แล้วสหรัฐจะมาช่วยเหลือพันธมิตรในแถบนี้จริงจังเพียงใด

คุณถนัดจึงโน้มน้าวผู้นำห้าประเทศมาตั้งเป็น Asean และประกาศเป็น Zone of Peace, Freedom and Neutrality (Zopfan) อันหมายถึง “เขตแห่งสันติภาพ, เสรีภาพและความเป็นกลาง” เพื่อประกาศเป็นกลุ่มประเทศที่จะร่วมกันยืนหยัดปกปักรักษาเสรีภาพและสันติภาพและเน้น “ความเป็นกลาง” เพื่อไม่ให้มหาอำนาจค่ายใดค่ายหนึ่งอ้างเป็นเหตุมาสร้างความวุ่นวายในย่านนี้ได้

ผมตระเวนสัมภาษณ์อดีตนักการทูตที่เคยทำงานใกล้ชิดกับคุณถนัด ในสัปดาห์ที่ผ่านมาหลังจากท่านจากไปในวัย 102 เพื่อสรุป “บทเรียน” และ “มรดกทางการทูต” ที่ท่านได้ส่งผ่านมาถึงผู้นำด้านการทูตในปัจจุบัน

ผมได้ความเห็นและเบื้องหลังที่น่าสนใจอย่างยิ่งจากคุณอานันท์ ปันยารชุน อดีตนายกรัฐมนตรีและอดีตปลัดกระทรวงต่างประเทศ และเคยเป็นเลขาฯส่วนตัวของคุณถนัด

ผมสัมภาษณ์คุณเตช บุนนาค อดีตรัฐมนตรีต่างประเทศ และ ดร.มนัสพาสน์ ชูโต ที่เคยทำงานใกล้ชิดกับคุณถนัด โดยเฉพาะทางด้านสารนิเทศและการทูตระหว่างประเทศหลายช่วงตอน

คุณอานันท์เคยพูดในวันที่กระทรวงต่างประเทศจัดงานฉลอง 100 ปี พันเอก (พิเศษ) ถนัด คอมันตร์ เมื่อ 19 สิงหาคม 2557 ตอนหนึ่งว่า

“ตั้งแต่วันแรกที่ผมเข้าไปทำงานกับท่าน ก็รู้สึกมีความสบายใจ เพราะท่านไม่มีพิธีรีตอง ท่านไม่แสดงอำนาจ ท่านไม่แสดงความเป็นใหญ่ วันเกิดท่าน ผมไม่เคยไปอวยพร แสดงความยินดี วันปีใหม่ผมก็ไม่เคยไปหาท่านที่บ้าน แต่ท่านให้ความเอ็นดูกับผม และให้ความเมตตากรุณาทุกอย่าง เพราะท่านรัฐมนตรีถนัด ทุกอย่างท่านมองถึงงานอย่างเดียว ว่าทำงานให้ท่านได้หรือไม่ได้ สิ่งที่ท่านถือมากที่สุดคือว่าไม่ทำงานให้ท่านหรือทำงานไม่สำเร็จ คุณจะนอนข้ามคืนหรือจะอดนอนทั้งคืน คุณถนัดจะไม่รู้สึกอะไร เพราะถือว่าเป็นหน้าที่ และเมื่อทำไปแล้วก็อย่าไปคิดว่าต้องได้รับผลตอบแทน หรือคาดหวังว่าจะได้รับอะไรต่าง ๆ...”

อีกตอนหนึ่งอดีตนายกฯอานันท์บอกว่า

“ทุกครั้งที่ใครพูดถึงอาเซียน ก็ต้องระลึกถึงว่าท่านคือบิดาของอาเซียน ก่อนตั้งอาเซียน ท่านก็ต้อง “อาสา” Association of Southeast Asia – ASA ซึ่งมี 3 ประเทศคือ ไทย, ฟิลิปปินส์และมาเลเซีย วีดิทัศน์ (ที่ฉายประกอบในงาน) พูดถึงเรื่องแถลงการณ์ถนัด-รัสก์ (Thanat-Rusk Communique) ว่าเกิดขึ้นในสมัยที่ผมเป็นเลขาฯอยู่ เดินทางกับท่านไปที่วอชิงตัน 2 คนเท่านั้น คนที่เขาใหญ่จริง ๆ และคนที่เขามีความเชื่อมั่นในตัว ในความดีแล้ว ไปไหนก็ไม่ต้องมีคนติดตามมากมาย ไม่ต้องแห่กันไป หลายครั้งที่ผมเป็นเลขาฯ และเลขาฯที่ตามมาไม่ว่าจะเป็นคุณสมปอง หรือหม่อมหลวงพีระพงษ์ฯ คงทราบดีว่าสิ่งที่คุณถนัดไม่ชอบมากที่สุดคือ พิธีรีตอง หรือที่ภาษาไทยเราเรียกว่าเอะอะไรก็พิธีการทูต..."

เบื้องหลังชีวิตของคุณถนัดและการทูตไทยในยุคนั้นยังมีอีกมากมาย ติดตามใน “ไทม์ไลน์สุทธิชัย หยุ่น” 22.30 น. คืนนี้และคืนพรุ่งนี้ (เสาร์-อาทิตย์) ทาง Nation TV ครับ